Memorias de Memoria para Xoana, de Marica Campo

Artigo publicado na Plataforma de Crítica Literaria A Sega o 12 de agosto de 2018. O orixinal pode lerse aquí.

Algunhas lecturas fican impregnadas en nós para sempre. Convértense en vasos capilares que non deixan de axudar a latexar na nosa memoria bibliográfica aqueles relatos que nos fixeron sentir e emocionar na entreliña.

En 2002, grávida da miña segunda filla, cheguei á lectura de Memoria para Xoana de Marica Campo, una autora ben coñecida para min, como narradora e poeta sobresaliente, co antecedente de ter sido merecedora esta primeira novela co Premio de Narrativa do Concello de Vilalba.

E como de memoria se trata, porque sermos memoria viva fai parte do noso tránsito vital acompañado, aínda son quen de me lembrar a iniciar esta lectura en tempo de repouso xestacional vespertino.

Contan, Xoana, Xoana que aínda non chegaches, visguenta carne a navegar nas augas amnióticas do meu ventre, que a miña tataravoa Pepa, Pepa a Toupa, quedou preñe en Monterroso, na feira de novembro. Nunca soubo quen lle puxera entre as pernas a semente que deveu en Rosa, Pérez coma ela, e sen segundo, como era habitual nos fillos a que ningún pai se chamaba.

Non foi preciso continuar, máis ben foi imprescindíbel determe porque a memoria de meu, das miñas, das nosas, chamou polo acordo dos elos da cadea propia. Retratarse nelas, no seu branco e negro, para que a fotografía a cores non ficase deformada.

Cada xeración ten as súas propias probas, mais ás veces súmanse en herdo colectivo e cómpre deitalas lonxe de vez. Apropiármonos delas para as superarmos como unha vitoria plural.

Pepa Pérez, a Toupa, cega, analfabeta, cantante de coplas nas feiras con voz limpa e harmoniosa, acompañando un moinante trampulleiro, enxendrou forzada e pariu Rosa, filla natural, non de matrimonio, aínda que non sei a que vén iso de ser “filla natural”, se artificial non o somos ninguén e todos nacemos dun mesmo acto.

Lembra, Xoana, miña nena que estás por chegar, que vés de Rosa, Rosa Pérez sen segundo, a filla da cega, a rapaza fráxil con quen a vida non foi moi mirada nin tampouco o señor de Mezur.

Cada xeración procura avanzar, estirar os elos até os deformar e Rosa foi servir á Casa Grande, onde o señor de Mezur, que tiña máis de vinte fillos bravos, tentado polos praceres da carne nova, entendeuse amo para ampliar a listaxe no corpo de Rosa coa semente que daría en Carolina, primeiro, e en Xenxo despois.

Rosa Pérez, de novo sen segundo apelido, porque o seu espazo foi substituído pola fortaleza dun primeiro lugar feminino, pariu unha Carolina rexa, da estirpe do traballo no rostro curtido e nas mans escravas.

Lembra, Xoana, miña nena que vés en camino, que tiveches una bisavoa chamada Carolina, que ficou viúva aos vinte e poucos anos, e que pasou toda a vida sorrindo para fóra, por máis que por dentro lle bagoase o corazón. Non esquezas que traballou arreo, quizais para vencer e vingarse da súa maior inimiga, a pobreza, que a afastara de quen ela máis quería.

A morte inesperada do home de Carolina, logo de emigrar á procura de traballo a Asturias, deixou no berce a Carme, nai da protagonista que relata en primeira persoa o memorial xenealóxico á filla que avolve no seu ventre.

Carme foi á escola, o triunfo do saber para as mulleres da casa, ao internado lonxe da casa, como orfa pobre, onde soubo das inxustizas sociais dunha institución formativa e relixiosa que non acollía para a vida a todas por igual.

Non esquezas, Xoana, Xoana que cada día es máis tanxible e estás máis cerca, que levas no sangue a rebeldía da túa avoa Carme, a que foi alumna gratuíta nun frío colexio de Zaragoza. Seguro é que alí, desposuída dos seus e da fala propia, foi, pouco a pouco, elaborando a idea de cambiar o mundo. Porque esa é carme, a muller que sempre anda na teima de cambiar o mundo.

Con todo, a memoria das veas cosanguíneas chega a nós, o presente, e é tempo de a narradora, musicóloga culta e muller de mundo, que dialoga man a man co pasado e o futuro, se descubrir ante a filla que está para chegar, na soidade procurada dunha consciente nai solteira, protagonista dunha fermosísima cadea de vida da que eu tamén era un elo, un elo en que engarzabas ti e non había romper.

É tempo de nos descubrirmos nas fillas que nos suceden. Espellamos as nosas precedentes enchéndonos da súa memoria ao tempo que construímos un reflexo para as nosas fillas.

Herdamos para deixar sempre en herdanza a mellora.

E pechada a lectura, agora de novo, naceu, coma daquela, estoutro diálogo co vento:

Heiche contar, filla, que procedes das mans da terra das túas tataravoas Daniela e Carmela, das túas bisavoas Mercedes e Preciosa, das túas avoas Carmen e Jesusa e de túa nai, que aínda procura no espello do tempo a exacta reprodución que a escriba.

Escribir a noite

Artigo publicado o 15 de agosto de 2018 na versión dixital de Sermos Galiza. O orixinal pode verse aquí.

Pensei que aquelas feridas estaban aínda, en gran parte da sociedade arxentina, sen cauterizar, como tamén ocorría coas nosas da guerra civil, e en como a historia do século XX se repetía cando as cabezas visibles de réximes totalitarios facían por apropiarse dos valores que, en teoría, representa o deporte. Metinme no taxi que requiriran para desprazarme ao primeiro acto oficial que xustificaba a miña presenza naquel país e, ao tempo, foi medrando en min un desasosego ao constatar como no lugar de onde eu son este proceso de desmemoria, pouco máis de trinta anos despois da morte de Franco, era moito maior.

Este parágrafo das primeiras páxinas da recentemente editada novela de Ramón Nicolás, Lapis na noite, introduce unha peza narrativa de necesario (re)coñecemento, de (auto)procura en paralelo das palabras precisas para, ben enfiadas nun discurso elegante e fluído, teceren as costuras persoais, familiares e sociais que, dun xeito ou doutro, a todas nos afectan. Porque nunca o marco vivencial privado deixou nin deixará de ser público. Nin tampouco a suma das afectacións individuais deixará de multiplicar as consecuencias colectivas.

A procura das palabras, diciamos, que curen dos nunca explicados silencios, eses ocos no pasado e no presente que non permiten que a cadea interxeracional avance en liberdade, desde a sólida e firme base do coñecemento.

As palabras e os seus ecos convértense aquí neses fíos de puntada segura que fixan, cos febles imperdíbeis dos silencios protagonistas e das ausencias presentidas, as intermitencias dun pasado (demasiado continuo noutros tempos e lugares) que é imposíbel de superar nin esquecer.

As oracións son en Lapis na noite reparadores puntos de sutura, liñas discontinuas que converten o camiño da historia en firmes liñas continuas, pasos convincentes en que facer pé, mesmo nunha realidade da que non quixeramos saber e proe confrontar. Mais precisamos saber e coñecer para sabermos quen somos, como somos e por que somos así.

Cada cláusula desta ficción narrativa en branco e negro achega unha nova cor para pintar as frías evasivas, as respostas inacabadas, imprecisas e as distancias físicas.

Un volume profundo, para reflexionar, para reencontrar algún deses capítulos do cordon umbilical que alimentou o via crucis entre Arxentina e Galiza, territorios acoutados que o tempo da historia retroalimentou desde os exilios compartidos. E un nexo común: a noite do 16 de setembro de 1976 en que dez estudantes de secundaria foron secuestrados na cidade da Plata e da que apenas tres foron quen de sobreviviren ás torturas da ditadura de Videla.

O lapis reescribe agora, da man de Ramón Nicolás, en grafito indelébel a coñecida como Noite dos lapis, a noite dos días que foron, alén e aquén mar, espellando dúas realidades que, malia distancias xeográficas, non deixou a crueldade de senllas ditaduras de as aproximaren.

Nunca abondo se fala en liberdade das consecuencias dunréxime represivo, das marcas que mancan mesmo sen seren vistas, nin en Arxentina, nin moitísimo menos (ben o estamos a ver) en España. As sombras prolónganse, maispercibímolas porque sempre as delatan as luces aínda sendo lúgubres.

Con todo, as luces reparadoras non acaban de prender para espallar verdade e liberdade, mais tamén o relato dramático da mentira, ocultación, delación, desaparición e sumidoiros do inframundo. E precisamos a literatura ao rescate.

Non atopamos aquí un axuste de contas lector, senón unha crónica persecutora e represiva duns ideais de xustiza social, de salvación persoal e fracaso, de perda e recuperación. Unha crónica fértil en matices que nos somerxe na verosemellanza simultánea da realidade arxentina e galego-española.

As paixóns futbolísticas opiáceas, as lecturas de osíxeno imprescindíbel, as músicas esperanzadoras… o detalle semella acontecer no presente, ante os nosos ollos aínda incrédulos perante tanta ignonimia humana, tan lonxe e ás veces tan perto de se poder repetir impunemente.

Cada muller protagonista desta documentada novela representa interxeracionalmente esa corrente alterna entre os sucesos acontecidos noutrora, os silencios consecuentes e a máis consecuente aínda necesidade de saber nesta viaxe camiño da verdade.

Cómpre mirarmos polo retrovisor que representa o trazo deste Lapis na noite para lembrarmos que aquí e aló fican nomes e corpos pendentes de recuperar e de fixar con maiúsculas o verdadeiro título dun capítulo ben recente da nosa historia.

Porque a resistencia á desmemoria persiste, nun combate atemporal, en aladas sementes novas de cada acio vizoso, azulado ou violáceo, do xacarandá, símbolo da esperanza, da beleza e do amor.

Volvermos engaiolar nos soños

Artigo publicado na versión en papel de Sermos Galiza o 1 de febreiro de 2018.

Ao longo das últimas cinco décadas, con certeza, non hai xeración galega que non vise acompañado o seu camiñar polo poemario máis exitoso de Manuel María, Os soños na gaiola (1968).

Isto explica a sucesiva publicación de novas edicións que o autor coidou sempre con agarimo e que aínda gardan unha vixencia plena neste 50 aniversario de profunda e consolidada madurez que, ao tempo, xustifica a influencia en tantas lectoras e mesmo naquelas que, tempo andado, se recoñecen herdeiras da súa semente poética.

A alta recepción da obra poética infantoxuvenil de Manuel María foi contrastada nas súas múltiples reedicións, nomeadamente o poemario Os soños na gaiola, ao ser empregado como fundamental complemento didáctico e musicado por formacións con rexistros sonoros tan diferentes como Fuxan os Ventos, Pirilampo, Suso Vaamonde, María Manuela ou Uxía, así como escenificado por parte de compañías amadoras e profesionais.

Aos corenta anos, o consolidado poeta Manuel María retorna ao seu pasado máis íntimo e persoal, fotografado na infancia campesiña, e desas lembranzas nacen os versos do medio cento de poemas d´Os soños na gaiola.

Mais non era obxectivo singular trazar nestes versos a autopoética da memoria biográfica, senón, como describe no prólogo intitulado “Carta aos nenos”, debullar os versos que este humilde autor botou de menos cando el era neno, para, desde unha perspectiva colectiva, contribuír a encher un oco existente na literatura galega daquela altura con versos precisos que falasen de nós.

Manuel María non permaneceu alleo a ninguna aresta do seu tempo, tampouco á necesidade de afrontar o desenvolvemento destoutra póla irrenunciábel da construción nacional que é a formación das xeracións mozas e axiña dá ao prelo, como poeta pioneiro, os poemarios Os soños na gaiola (1968) e As rúas do vento ceibe (1979), con senllos prólogos ben clarificadores a este respecto.

Un primeiro poemario que nacía cunha firme vontade didáctica e que pulou polo segundo por causa de múltiples peticións de amizades e profesorado. Un enfoque, no entanto, que atravesaba en conciencia o conxunto da súa obra literaria.

Eu penso que non só os libros pra nenos senón tódolos libros, toda a literatura en xeral, ten unha intención didáctica, con esto quero decir que, aínda a literatura mais descomprometida, por exemplo a lírica mais metafísica, se ten algún valor é polo que ten de educativo. Toda a literatura que sexa boa, auténtica, ensínache sempre, ou un xeito especial que ten de sentir o autor ou un xeito especial de espresarse …, algo que ti non coñecías, un matiz… é decir que sempre leva algo, sexa moito, sexa pouco, dun sentido didáctico.

Unha ollada retroactiva, superadas xa as cinco décadas desta publicación, permite confirmar que a empatía comunicativa entre a escrita sempre actual do poeta de Outeiro de Rei e os nenos e nenas galegas de varias xeracións foi exitosa, grazas, en boa medida, ao imprescindíbel elo educativo e coa música como permanente aliada cómplice, así como á presenza garantida do poeta en todos os centros do país onde foi reclamado, prolongada máis aló da presenza física puntual do día da visita, nun continuado intercambio epistolar coas crianzas para o que sempre Manuel María procuraba tempo para responder puntualmente.

E nesta altura en que a obra permanece e sobrevive ao corpo, recibimos o agasallo dunha nova entrega, conmemorativa do 50 aniversario, en edición facsimilar, daquela primeira edición publicada en Lugo por Cartonajes ANMI grazas ao labor divulgativo incansábel e sempre meritorio da Fundación Manuel María.

É agora cando podemos comprobar o auténtico berce que abalou aquela primeira impresión con orixinais ilustracións de Raimundo Patiño, agora acrecentado e arrequecido cun estudo introdutorio actualizador da profesora Montse Pena Presas, que verifica algunhas das claves basilares para comprendernos o alcance dunha obra sempre viva, que perdura no tempo para nos continuar a lembrar que

Galiza somos nós:
a xente e mais a fala.
Se buscas a Galiza
en ti tes que atopala!

Seique

Artigo publicado no formato dixital de Sermos Galiza o 10 de novembro de 2016. A versión orixinal pode verse aquí.

De disques e seiques está o mundo cheo é unha expresión ben aprendida na nosa casa en boca de miña nai, moi pouca amiga de incertezas rexoubeiras.

Andar con disque disques; o disque é irmán do seique; non é disque nin seique son outros dos moitos exemplos da fraseoloxía popular da verdade que convido a acrecentar rebeirando na súa memoria ou tirando da lingua a quen máis sabe dela e da súa riqueza semántica.

Porque hoxe aquí quen nos convoca é a verdade. A veracidade dunha historia narrativa real, dun tempo, duns espazos e duns personaxes, con nomes e apelidos, que trascenden o que podería ser a lectura dun novo libro de ficción.

A lapela de seique, da autoría de Susana Sánchez Arins, tamén non engana, pois anuncia o que o libro non é: nin poemario, nin romance, nin ensaio, nin pesquisa histórica.

Que é o que é, entón, preguntamos? Se cadra vén ser un bocado de todo, un bocado da vida en que nada está tan compartillado nin etiquetado.

Cadaquén optará pola súa preferencia lectora, polo encadre nun ou noutro xénero, mais con certeza confluirá en que estamos ante un exercicio valente de memoria, de reconstrución da memoria de familia que tamén fai parte do colectivo.

os silêncios da avó glória nunca deram ocultado de todo o acontecido.

mas quase.

É por iso que non estamos ante máis un relato da guerra civil e das súas consecuencias, ben máis sanguinarias, senón diante dun testemuño de vida familiar intrínseco á propia autora, isto é, un exercicio de investigación para espir o verdadeiro tío Manuel, atroz alcalde falanxista da comarca do Salnés, vivo nos elos da cadea da memoria de segredos de toda a familia, mais absolutamente silenciado nos arquivos da historia e, consecuentemente, de nome indemne da barbarie inflixida por el á súa familia e á veciñanza que, como unha ladaíña, no eco do teatro clásico ou castelaniano, remove o coro.

Se foi assim de mau com os irmãos e irmãs, como seria com os de fora…

A familia, esa artesa da memoria, depositada nos fíos de voz das mulleres transmisoras e tamén nos silencios medoñentos e nas frases inacabadas, nos disques e nos seiques, é precisa para alcanzar a fin precisa, a reconciliación, no interior da propia familia falanxista e no exterior, cando o destino de vida provoca o encontro entre os sucesores das dúas partes: o asasino e o asesinado, ambos necesitados do esclarecemento da verdade.

A recuperación da memoria do tío Manuel, a avoa Gloria, os bisavós e as bisavoas, o avó Camilo, o tío Xosé fica reconstruída nestas páxinas a través dunha arquitectura complexa que entretece, desde o claroscuro do contraste de silencios, os retallos de memoria familiar que a autora conseguiu apañar para os compartir colectivamente nun exercicio de escrita valente e decidido que axude a sandar as feridas no seo familiar, para poder afrontar o duro tránsito socializador.

Unha trama interna, edificada na dor máis íntima que máis custa verbalizar e, por iso, tamén a máis precisa, arroupada no realismo das voces da memoria protexida pola literatura oral.

A memoria de morte silente que gardan as árbores onde tantas vidas foron fusiladas invoca, nesta lectura intensa, a procura da transparencia viva como semente da verdade das palabras, porque, en palabras de Juan Gelman, a memoria axuda a cerrar as feridas do pasado.

O tempo… ese obxectivo

Artigo publicado no formato dixital de Sermos Galiza o 9 de outubro de 2016. A versión orixinal pode verse aquí.

Cantos máis camiños se busquen e promovan para invisibilizar a historia dun pobo, máis se reforzarán as capas sedimentarias desa historia interna.

Cómpre sermos conscientes do descoñecido ou agochado polas brétemas mestas da desmemoria programada para sermos ninguén, tal e como reafirmaba aquel Balbino tan real como literario.

A devastación do patrimonio prehistórico, o abandono do patrimonio arquitectónico, a desprotección do medio ambiente, o desleixo no atendemento dos sectores produtivos ou a restrición da aprendizaxe da lingua propia e de garantía de usos para as novas xeracións poden ser apenas algunhas das arestas da amnesia oficial programada que vivimos na actualidade, convenientemente herdada do pasado.

Falta de coñecemento, de sensibilidade ou de autoestima case sempre son as forzas radicais que sustentan a negación dunha historia nacional propia que teima en persistir impresa en pergameos, petróglifos, manuscritos ou pedras graníticas románicas ou góticas e tamén, canda elas, nomes de mulleres e homes que son a luz das portas abertas da historia de noso.

Traíame ao acordo esta reflexión tan básica unha nova xornalística recente que falaba dunha familia de Betanzos que, nos nosos días, adorna a súa casa con capiteis do desaparecido convento de San Francisco do século XIV. Non hai como saber buscar para atopar, abofé!

Velaquí dous xeitos de nos interpretar como pobo: a historia propia como sustento retroalimentador do noso rol no mundo ou como adorno material particular.

As cousas que perduran/atópanse baixo a terra, din os versos da poeta Mª do Carme Kruckenberg.

Felizmente, a literatura segue a ser ese fío condutor que nos conta, coa voz da conciencia e da ética, e é así como chegamos á lectura da novela do profesor e crítico literario Ramón Nicolás, O espello do mundo, un título que convida a atravesar o espello convencional da transfiguración opaca, da distorsión de nomes, tempos e espazos, para quebrar, en fin, os territorios da invisibilidade individual e colectiva e, asemade, amplificar a realidade do coñecemento da existencia.

Cada lectura deixa o seu pouso en nós. Dúas son as metáforas visuais que identificamos no remate destas páxinas que brincan o pasado de noso nas mans do presente.

Por unha banda, a sensación de lectora observadora dun relato que discorre a través do reloxo de area, nesa reiteración silente e calmosa do acontecer temporal na Idade Media, cuxo protagonismo maior está non na acción abafante, senón na calidade lingüística do discurso narrativo e na sorprendente descuberta da regular relación epistolar entre dúas personaxes femininas de forte personalidade converxente que a Historia se encargara de varrer, Ona Guiomar e Hildegarda Von Bingen, a Sibila do Rhin, nada ao abeiro da vida intensa noutrora, mais esquecida e agora recuperada nas entrañas pétreas do mosteiro de San Pedro de Ramirás (Ourense).

A outra imaxe que transmite, para nós, esta lectura é a dunha bufarda entre liñas, un facho de luz que vén iluminar ontes escurecidos para lle tirar o barolo á historia non contada, innomeada, agora vertebrada na ponte vivencial da relación entre esas dúas mulleres atraídas por intereses comúns: a curiosidade e a ansia de saber.

Mulleres cultas, con poder e responsabilidade dentro da igrexa bieita medieval, que acreditan na necesidade de asentar proxectos colectivos e no alto valor da sororirmandade, xenerosas e comprensivas ante paixóns terreais que asexan a feble carne mortal para levantaren tabús convencionais perante a sexualidade ou o lesbianismo.

Mulleres con personalidade, con voz propia que reclaman para si un tempo, un espazo novo, sen se enclaustraren nun hábito místico nin nunha lingua allea, como di o aserto de Hildegarda:

(…) gustaríame que se cumprise o desexo de que nun futuro non moi afastado ninguén deba, como me ocorreu a min, solicitar permiso á xerarquía da Igrexa para poñer por escrito as súas visións, e sei que o feito de ser muller non axudou a poñerme as cousas fáciles. E gustaríame, ademais, que o que se escriba non teña que ser unicamente en latín, nin sequera na miña ben amada ignota lingua, senón nas linguas que fala o pobo en cada lugar, dese xeito todo o escrito non só sería entendido por eruditos e cregos.

Levantamento ficcional, de ambientalidade histórica, e posta en valor dun tempo, espazo e protagonista propios, en pé de igualdade con outros alleos, lonxanos, mais eixos comúns vertebradores do marco de aculturación que flúe entre o local e o universal.

Xogo narrativo que transita entre a ficción e a historia que nos orienta a visionar en Ramirás un espello do mundo, metonimia do esplendor da Galiza na Idade Media, pendente de saír extramuros para ser desennobelada.

Por que ler a Manuel María (tamén) após o 17 de Maio

Artigo publicado na páxina web da Editorial Galaxia o martes 10 de maio de 2016. A versión orixinal pode consultarse aquí.

O Día das Letras Galegas debe acompañar a xusta e meritoria recuperación de autores e autoras (en maior medida, se queremos mirarnos nun espello que reflicta a imaxe real do noso sistema literario) que construíron un persoal afluente alimentador dese gran río que é a literatura galega, cuxa canle discorre, con diferentes tramos e cursos, desde finais do século XII até a actualidade.

O epicentro do 17 de maio recollerá todas as ondas expansivas que a sociedade veu promovendo desde comezos de ano a través de colectivos musicais, teatrais, asociacións culturais, centros de ensino, pequeno comercio, editoriais, concellos, etc. Un ano de vizosa festa en que Manuel María é nome propio amplificado na boca do pobo que tanto amou, dentro e fóra de Galiza, onde a súa semente medrou prolífica e enraizada para se multiplicar como un eco atemporal.

Mais o 18 de maio tamén será un novo día para a descuberta primeiriza ou o reencontro procurado co universo Manuel María, co autor prolífico que asina máis de cen obras literarias, nomeadamente líricas, mais tamén narrativas, ensaísticas, dramatúrxicas e de prosa xornalística; co autor que transita entre a retórica e estilística clásica e a contemporánea; co escritor que modula os topoi convencionais e irrompe con novos pulsos na escrita; co home de letras que procura a súa adaptación para todos os públicos facendo transitar, para confluír no horizonte, a madurez e a infancia, a función estética e a didáctica.

Manuel María editor, dinamizador sociocultural, conferenciante, libreiro, profesor, político, farán parte dese poliedro cuxas caras foron día a día, durante setenta e cinco anos, multiplicando os seus afectos no pobo.

O Día das Letras Galegas deste celebrado 2016 abrázanos para o resto dos días cun intelectual de altura, cun erudito que non se limitou a existir sobrevoando a realidade en abstracto desde a observación impersoal. Manuel María non viviu de costas ao país que tanto coñeceu, investigou, analizou e amou. Asumiu con responsabilidade as tarefas de cada ciclo vital, sempre de fronte na defensa da construción nacional, de mans dadas coas preocupacións do pobo silenciado, sempre vítima da inxustiza social.

A superación da dependencia opresiva do Estado español, a defensa dos valores identitarios, entre eles a lingua como máxima e irrenunciábel expresión do noso ser, a implicación activa, social e política, na procura dun futuro con voz propia, son a base da súa ética vital, coherente e consecuente, desde firmes principios nacionalistas, trasladada a unha obra viva, atemporal, de gran riqueza temática e estilística que retrata os fotogramas da segunda metade do século XX de imprescindíbel coñecemento no presente.

O país habita a súa obra, é imposíbel comprender unha sen o outro. O binomio perfecto, o individual e o colectivo, o home e o poeta. A palabra que transcende o corpo.

Arrabuñar na Terra / é anceiar amor.

Amor á Terra é, sen dúbida, o alicerce principal dunha obra monumental que sobrevive o tempo do corpo para nos agasallar, coa súa lectura, a ollada á auténtica e próxima Arcadia.

A Diagonal dos Tolos, de Santiago Lopo

Recensión de A Diagonal dos Tolos, de Santiago Lopo, publicada na web da Editorial Galaxia. A versión orixinal pode consultarse aquí.

Toda viaxe encerra un camiño en permanente tránsito de experiencias, unha inquieta descuberta na procura do que a fotografía oficial non sempre retrata, unha volta á orixe para sempre que ten que ser reconstruída por nós, sen intermediacións, máis alá de álbumes familiares ou catálogos de intereseiro obxectivo turístico.

É por iso que toda viaxe como desprazamento físico é, asemade, interior, onde o eu pulsa o seu tempo e o precedente dos seus para facelos falar e, definitivamente, malia mancaren, facer parte deles.

O camiño, símbolo oteriano, e a viaxe á procura de si mesmo de Adrián Solovio ímolo deslocar agora n’A Diagonal dos Tolos a unha pobre carreira contra reloxo que atravesa a Illa da Reunión.

No entanto, n’A Diagonal dos Tolos a viaxe non pode ser recreativa, nin apenas contemplativa dunha natureza sensitiva exuberante, senón que se converterá en máquina reprodutora, en toda a súa tensión ameazadora, do desafío humano fronte ao inmiscíbel cronómetro, ás trampas da orografía extrema, á ingobernábel climatoloxía no devalo das horas que se esgotan, ao descoñecido, en fin, dunha carreira lendaria, obxecto de mediática atención internacional, cuxo final é sempre incerto, pois non só nace do reto en gañala, senón de ser quen de chegar á fin con vida.

Porque a carreira que anualmente se celebra na Illa da Reunión, antiga colonia francesa en pleno Océano Índico, cuxo percorrido de 160 quilómetros cruzando a illa en liña oblicua debe realizarse nun prazo límite de sesenta e seis horas, é unha verdadeira proba de resistencia humana contra os mandatos da Terra e da Historia, coprotagonista principal, en que o tempo é vida nun territorio insular illado que ten moito que calar dun pasado colonial enriquecido ao pé do sistema escravista.

Con todo, sen o saber Pierre, a súa extrema experiencia física e mental convive en paralelo, baixo a sombra da diacronía, coa carreira do innominábel P., negro, escravo e fuxitivo corredor na procura da vida en liberdade.

Pierre e P. transitan un territorio de vinganza dobre, de onte a hoxe.

Pierre, obrigado a sobrevivir a esa diagonal en menos de cincuenta horas para poder gañar, por mandato testamentario, o dereito á propiedade da residencia familiar que o aferra aos tempos da infancia e da adolescencia de descubertas felices. P., escravo mutilado por diferentes intentos de fuga, foxe dunha cacería humana que imprime o certificado de pertenza de Pierre a unha xinea familiar de colonos franceses, expropiadores de recursos materiais e humanos na illa.

Dúas carreiras en tensión na procura da liberdade, dous mundos vivenciais antagónicos que xunguirá a crioula Corinne, luz e sombra dun pasado tan silenciado como cruel no contorno de Paradis Dodo, a mansión familiar cuxa herdanza será o castigo póstumo, a última vinganza dun pai burgués, clasista e racista que se sente traizoado por un fillo quedesde mozo se negou a acatar as normas e o destino deseñado para el.

Pierre quere o botín económico que en xustiza cre pertencerlle, por iso acepta o reto da carreira, para se superar a si mesmo e demostrarllo, coma sempre, á alma dun pai despótico.

Pierre debe reconstruírse para superar o peso da mochila das lembranzas e dos medos dunha realidade familiar hostil que lle impide recuperar para si os afectos persoais de quen ousou rachar coas normas sociais preestabelecidas.

P. foxe, asemade, de si mesmo e dos outros, dos colonos e da tribo sometedora. El é o botín económico e o trofeo humano. Pésalle na fuxida o aro de ferro que leva no pescozo, mais é a Terra sabia a mellor aliada para a supervivencia incerta.

Dúas carreiras para o sufrimento en contornos temporais diferentes, a través de protagonistas individuais masculinos representantes do binomio colonizador-colonizado que, no entanto, poden ser lidos como almas da historia colectiva.

Dúas carreiras na procura da identidade sometida, roubada, escravizada.

Inventariar o prohibido para descatologar o silencio

Artigo publicado na versión dixital de Sermos Galiza o 21 de xuño de 2015. o artigo orixinal pode consultarse aquí.

Cada nova lectura é un mergullo inédito, mesmo cando esta transita os capítulos das temáticas máis convencionais, ás veces semiespidas en relatos posmodernos.

Toda a experiencia da lectura por vivir no momento de estrear o libro, emoción sempre presente en nós, malia as páxinas que teñamos percorrido na nosa existencia como letraferidas. Toda a vertixe tamén.

Facemos lecturas correctas, reiteradas, entre liñas, apuradas, superficiais, ociosas, transversais, comprometidas…

Mais tamén procuramos a forza das palabras en lecturas incorrectas, combativas, provocadoras, indómitas, transgresoras, revulsivas e subversivas, aquelas que nacen das páxinas que imprimen afouteza e convición, no fondo e na forma, porque respiran nunha morfosintaxe de palabras que clama e reclama a nosa máxima atención exponencial e porque súan en clave de desigualdade e inxustiza social coas que conviven.

Velaquí os parámetros que trascenden os metros convencionais e a retórica dos tópicos, eis a cerna dos versos de acción xestados e paridos por Luz Campello García no suxestivo título, Inventario do prohibido, desde cuxa capa unha nena con expresión firmemente desafiante e postura corporal inesperada para o seu tempo nos asexa e convida a entrar.

Volume de versos para non pasaren desapercibidos na escrita de hoxe. Estrofas para non deixar ninguén inmutábel. Encabalgamentos para desacougar e metáforas para certificar as feridas dun relato histórico do silencio, individual e colectivo, ao redor dun protagonismo plural que debe converterse en idea forza: Eu, Ti, Vós, Ela, Elas, Nosoutras por riba de todo, sen exclusións.

Neste poemario compacto, enfiado nunha estrutura trenzada cos vimbios de certa narratividade que lle confiren os versos capitulares de cada poema, como improntas anunciadoras do que está a chegar, dispoñémonos a entrar no relato da oposición home/muller, da negación patriarcal do eu colectivo feminino, da educación das fillas sometidas desde o rol machista da nai que afrontamos, das mortes de balde anónimas baixo o amparo da casa familiar, dos burkas humillantes e das ablacións indignas, das dependencias que nos converten en vulnerábeis, da urxente necesidade de esnaquizarmos as normas pensadas para nós sen nós…

Declaraba esta semana nunha entrevista o escultor cambadés Francisco Leiro: Os artistas estamos comprometidos co tempo que nos toca vivir.

En termos semellantes lembrei como se expresaba a poeta Mª do Carme Kruckenberg na biografía que tiven a honra de transcribir: Non vivimos tempos para nos adurmiñar. Cómpre estarnos ben espertos, atentos á vida, que é o que importa. Hai que dicir as cousas e un poeta ten que estar na época exacta na que vive.

Sentenza renovada agora, neste mesmo sentido, por Luz Campello na escrita poética do Inventario do prohibido:

Eu non busco a salvación, só que se testemuñe na historia
a presenza destacada das mulleres (…)
Busco que se testemuñe na tinta das palabras
que un eu feminino plural tamén existiu
apoucado

Compromiso e implicación para que o noso tempo inaugure a conquista da soberanía/das invencíbeis.

Porque o camiño das mulleres, insculpido na nosa derme de onte a hoxe, precisa ser debuxado desde a nosa propia caligrafía, sen regras impostas para alén das que a nosa xenética orgánica administre mensualmente, nin parénteses eufemísticos acubilladores do maltrato nin tampouco puntos suspensivos compañeiros do tabú subor(di)nador nin por acaso diglosia de corpo minorizado para simple goce doutros e mente anulada.

Inventario do prohibido asume a responsabilidade irrenunciábel da escrita desde un eu que quere e debe trascender o ámbito privado e o canto das pombas e das flores para completar o arco sentipensante e verbalizador exterior, para se recoñecer e reivindicar como suxeito propio, vertebrada.

Xogo revolto! Pés quedos! Berrabamos brincadoramente de nenas.

Despreguizadas dos misterios da relixiosidade caduca, renegadoras do pecado orixinal, imponse a razón sabia do coñecemento, das palabras liberadas que nos obrigan a preguntar e responder para sempre reaprender e reaprehendérmonos perante nós propias, en primeiro lugar, e os demais, a continuación.

Adentrámonos en roda irmá, con este horizonte de ánimo esperanzador, nunha sucesión de poemas que ben puideran ser, en relembro daquel título cunqueiriano, do si e do non, un encadeado de poemas de expresión contundente para a afirmación do que son e quero ser e a consecuente negación rotunda, de ultimato, do que non permitirei ser convertida para tronzar as voces que reverberan.

Sentenza o eu lírico: hai que ser home ou non ser ninguén!

Cómpre entón sermos nós quen desgoberne a disxuntiva antes que non ser / ou ser a non muller.

A afirmación explícita que responda a pregunta Quen son? debe manexar a muda da pel da prefixación da linguaxe encriptada para a marxinalidade social da muller que opaca a luz de seu. Inventariar o prohibido para expropiar a invalidez da mentira, amparada na historia condicionada e sempre contada polos vencedores.

Catalogar sombras para despexar rancios prexuízos que pretenden viaxar de incógnito. Imprimir verdades que, porque o son, mancan.

Apropiémonos dos prefixos negadores de noso para nos escribirmos nunha nova proba caligráfica da que sermos donas responsábeis. Cada paso da nosa declaración de principios é unha insubmisión. Eu son a muller poliédrica. Prefiro desidentificarme. Prefiro ser indecente. Eu non fago penitencia e desobedezo. Eu confésome insubordinada. Eu son a muller fractal. Eu non son a palabra desigual.

A luz da lúa chea, compañeira de viaxe, confluínte no propio nome da autora, enxergará o camiño desde a autonegación até a reafirmación consciente.

Eu non son a muller territorio que queres
con marca propia ou de ninguén
eu non son nin unha nin dúas
nin outra
nin(g)un número nin(g)unha máis.

Precisamos de alianzas entre ti e eu, nunha auténtica polifonía de voces, para descolonizar silencios e descapitalizar desprezos, para facer renacer da cinza a luz do imperio da xustiza da autorreafirmación.

Precisamos desandar os pasos para andar máis forte.

Precisámonos para brindar por un horizonte nos ollos.

Darlle á lingua en cantidade e con calidade

Artigo publicado na versión dixital de Sermos Galiza o 26 de marzo de 2015. A fonte orixinal pode consultarse aquí.

Afirmar que a boa saúde dun idioma é diagnosticada a través da natural transmisión interxeracional e da fidelización intraxeracional do seu uso social pleno e, consecuentemente, ilimitado, é redundar na evidencia do acontecer lingüístico-cultural de cada comunidade.

Adoitan ser estas dúas fortalezas ou debilidades quen nutren ou mirran o estado clínico dunha lingua viva, nomeadamente no caso dunha lingua sometida á incesante minorización por parte doutra lingua teito que couta a súa expansión normalizada.

Soubemos dos efectos nocivos de certa liberdade condicionada, embora resistente, en que sobrevive a nosa lingua propia, con datos contrastados empiricamente a raíz de diferentes estudos académicos e oficiais publicados nos últimos anos canto ao seu grao de competencia lingüística e niveis de uso por parte dos falantes.

Mais é precisamente no ámbito académico onde xa se nos está a advertir dun outro pé irrenunciábel na planificación dunha política lingüística que de verdade camiñe vocacionalmente cara á normalización lingüística, entendendo que este non debe participar dun proceso que permaneza alleo á preocupación polo emprego dun modelo lingüístico tendente á autenticidade, isto é, consolidado desde unha referencia de calidade, sen interferencias innecesarias da lingua de prestixio –o español- que erosionen a súa cerna indebidamente, pois, en caso contrario, a tendencia será a empobrecelo até o baleirar de singularidade para certificar o seu esvaecemento definitivo.

A desequilibrada realidade sociolingüística actual, en que cada vez custa máis recoñecer niveis de lingua de calidade nos falantes en contextos informais, nomeadamente orais, mais sobre todo estándar e de forte influencia como modelos para a sociedade, ameaza o asentamento dun bilingüismo con dominio cada vez maior do español, lingua expansiva, que invisibilice a lingua recesiva, o galego.

Ben clarificador a este respecto resulta o recente volume colectivo intitulado Modelos de lingua e compromiso* en que se analizan as consecuencias de non pór en práctica unha política lingüística sen complexos que atenda, desde unha perspectiva retroalimentadora, as causas da perda de falantes e a deturpación das estruturas internas da nosa lingua, a erosión nos piares basilares, desde a evidencia máis notoria como é a substitución léxica directa con voces españolas, até a anulación das capas máis íntimas e delatadoras como son a entoación, a fonética e a morfosintaxe.

E traio para aquí a lembranza daquela atentísima veciña que, en me vendo apurada e sobrecargada de mans, amabelmente se dirixiu á súa compañeira para a advertir da miña necesidade de axuda cun tenle cuenta de la puerta del ascensor ou aqueloutra que, camiñando despistada, cando se decatou do meu saúdo, me respondeu cun no me daba de cuenta tuya.

A preocupación pola calidade da lingua ten sido xa obxecto de atención por parte da intelectualidade galega dos dous séculos precedentes, aquela que comprendeu que o compromiso co país érao tamén co seu idioma.

Desde o final do século XIX e até o comezo da Guerra Civil, o discurso da intelectualidade ao redor da recuperación e valorización do galego soergueuse na dignificación desde a erradicación dos castelanismos que contribúen ameazadoramente para a corrosión do idioma. Un proceso de contacto desnaturalizador que, efectivamente, non é exclusivo do galego, mais que si presenta un alto nivel de afectación debido á proximidade homofamiliar entre os dous idiomas.

Resulta indiscutíbel a confirmación do acelerado proceso de substitución lingüística no último tránsito intersecular, así como da permanente erosión do galego coa penetración masiva de castelanismos que coloca nunha situación de perigo evidente a súa vitalidade como lingua autónoma de prestixio.

Ignorar ou infravalorar a afectación do discurso hibridista, isto é, aquel que interiorice como normalidade a aceptación da españolización do galego, semella cando menos desatender a diversidade lingüística no seu conxunto e a futura vitalidade lingüística autóctona galega en particular.

Entender a constante procura da corrección e calidade lingüística como un proceso normal só para as linguas normalizadas e ficar impasíbel ou comprender a degradación imposta no caso das minorizadas, aprofundándoas na maior precariedade, non semella acomodar nun camiño honesto cara ao pleno compromiso lingüístico.

E para concluír, a profesora Goretti Sanmartín Rei ofrécenos un punto de inicio para avanzarmos na procura dun modelo de lingua de calidade, un modelo que posúa raíces populares e se asente na lingua oral, mais nunha lingua oral en continua interacción coa literatura, a estética e a creación, con quen fomos, coa lingua histórica e literaria e con quen queremos ser.

Poderanse conciliar outras propostas, mais a única que non deberamos atender é a inacción.

* SÁNCHEZ REI, X. M. (ed.) (2014): Modelos de lingua e compromiso (A Coruña: Baía Edicións)

Rastros con enrugas

Artigo publicado na versión dixital de Sermos Galiza o 19 de xaneiro de 2015. A versión orixinal pódese consultar aquí.

Xa non sei
Se invento esta dor
Humana porque a escribo

Eva Veiga

O relato da historia da literatura adoita reproducir unha sucesión de fotogramas de tempos e espazos, un persoal pulso ás palabras retratado para a memoria colectiva sempre condicionado por un marco externo ao que non renuncia quen asume o reto de pensar as palabras até tornear a súa cerna e modelar a morfoloxía do seu barro.

Nas páxinas da literatura de noso recoñecémonos nas imaxes dos espellos de tempos idos e reconstruímos os pasos da metáfora deste xa longo camiño oteriano non pouco inzado de obstáculos costentos, sinais deslocalizadores e luces hipnotizadoras.

Porque desde que sucumbimos á necesidade de deixarmos pegadas e rastros por escrito, na pedra, no pergamiño e no papel, sabemos que estivemos á procura dun soño grafado en primeira persoa, en presente continuo, á par de calquera adverbio de lugar para non ser un colateral complemento circunstancial.

No entanto, eses rastros mostran as enrugas propias do tempo, voces da experiencia, mais tamén fendas como feridas onde o individual da escrita cede o paso ao portarretratos colectivo para dar testemuña insculpida das certezas que as sombras do día a día non nos permiten entender nin acougar nin moito menos explicar no futuro.

As cantigas medievais faláronnos de esperas programadas e encontros amigos furtivos, de amores en réxime de vasalaxe e de provocadoras burlas e sacrílegos escarnios sociais; a Ilustración asinou con credenciais fidedignas o noso certificado de nacemento e residencia; o Rexurdimento vivenciou o noso ser na expresión dun pensamento intelectual convertido en obra literaria culta coa historia e o pobo traballador como protagonista absoluto para, no convulso século XX aínda renacer e se afortalar na ardora cultural europea e se exiliar, posteriormente, ao desterro americano, único horizonte para a expresión en lingua galega.

E cando o acompañamento da democracia e a liberdade, a partir dos anos 80 e 90, deu por superada a etiqueta de literatura social, o presente colócanos nun tempo que require versos bisturí para amplificar as voces de lei e compromiso e nomear en clave literaria os innomeados, os censurados, as vítimas contra a tortura económica, psicolóxica e mediática do silencio nun mundo onde A verdade descarrila / a toda velocidade.

Esta contundente afirmación en verso pecha o poema “Sen corazón”, recollido no recente poemario Rostros con enrugas de Xoán Carlos Domínguez Alberte, elocuente mostra da implicación da escrita poética no locus vivencial, individual e colectivo, ao que resulta imposíbel permanecer alleo nin virar as costas.

A voz poética comprométese coa tribo para desenmascarar verdugos e vítimas de entre o xogo da confusión política, económica e xornalística.

Porque de novo cómpre recuperar as voces daqueles que, desde o rexeitamento explícito das pautas marcadas polo insaciabelmente devorador capital, tomaron partido por un futuro mellor, mesmo para quen non se sabía destinatario.

Escribo para quen non me pode ler. Os de abaixo, os que agardan desde hai séculos na cola da historia, non saben ler ou non teñen con que, reiterou un século despois Eduardo Galeano.

Rastros con enrugas disecciona unha realidade brutal, agresiva a mantenta contra os máis débiles, no viciado anonimato, onde os mínimos para unha existencia digna están en xogo nunha continua ruleta rusa na que é imposíbel rexeitar o acedamente envelenado convite da man esmoleira.

Rastros con enrugas inventaria a linguaxe da miseria imprimíndolle tinta revulsiva para unha realidade repulsiva e manipuladora dos conceptos: desasistencia a domicilio, prima de rico, afecto invernadoiro, borrador sobre a liberdade educativa… Siglas mordaza descarriladas –RENFE, AVE- daqueles que sacaron billete para o alén.

Porque é preciso domear as palabras espúreas e os significados fraudulentos para protexer as nosas vontades e verdades. Inocular a semántica obscena que, como metástases crueis, encerran os discursos oficiais cando pretenden externalizar servizos, regular a demanda social, conter a alarma social ou programar a nosa vida laboral con criterios de hiperflexibilidade e competitividade sempre garantistas da liberdade de decisión das familias e educativa, porque xa debemos aprender que O que máis vale é a libre (in)competencia.

Anuario de palabras encerrona para deixarnos fóra de xogo e sen cobertura.

Perante tal desequilibrio, cómpre, por unha banda, autoafirmarse nas lembranzas propias desde a reivindicación da memoria persoal, do pouso da memoria que traza os lindes entre o pasado e o presente debuxado coa marca do desterro cara un futuro propio de pobo desherdado, habitante fantasmal vítima dunha minoría desalmada.

Mais, pola outra, tamén precisamos dialogar con aqueles referentes da escrita global que, malia a fraxilidade do tempo, con sistemas culturais e lingüísticos comúns, próximos ou distantes, mais idénticas e xustas éticas sociais, derruban muros de sombras e valados de inxustizas.

Ernesto Cardenal, Nazim Hikmet, Patrick Kavanagh, Pero da Ponte, Joseba Sarrionandia, Valentín Lamas Carvajal, Antón Cortizas, José Saramago, Rosalía de Castro, Francisco Castro, Manuel María, Castelao, Mahmud Darwix, Wislawa Szymborska, Seamus Heaney, Orfila Bardesio, Hilde Domin, Airas Nunes e Celso Emilio Ferreiro ceden a palabra aos versos delatadores de Xoán Carlos Domínguez Alberte para nos lembrar que para a superación das arestas deste presente inxusto que tanto mancan todas somos indispensábeis para atraer nova luz á dignidade que por dereito nos corresponde.

Mais este non é un xogo
para se botar a fuxir campo a través.
Porque cómpre unha resposta de alerta
colectiva da poboación.