Artigo publicado na revista A letra miúda, da Coordinadora Galega de Equipos de Normalización e Dinamización Lingüística, publicada no número 5, de xaneiro-marzo de 2014. O artigo orixinal pódese consultar aquí.
I. A lingua é a chave que abre o mundo, Manuel María
Alimentamos un mundo que adoitamos recoñecer en constante diacronía, ao servizo dos pobos que o habitan e, consecuentemente, nomeado desde a fixación e evolución continuada daquelas palabras e estruturas internas que actúan como substrato das súas linguas, sempre predispostas para a mudanza social e a adaptación que cada tempo histórico, hic et nunc, precisa.
Lingua e sociedade sempre camiñando da man desde a interacción e a reciprocidade de ambos termos, que permite entendermos a primeira, a lingua, como ferramenta de pensamento e comunicación para construírmos o mundo propio, íntimo e relacional, como instrumento de cohesión social e de identificación cun territorio e unha colectividade senlleira. Asemade, non se comprende a vitalidade desa mesma lingua sen unha comunidade persoal competente e imbricada nela, que a utilice nos seus actos comunicativos desde a perspectiva da normalidade dos usos e da súa utilidade no desenvolvemento das accións comunicativas propias e interpersoais.
II. Para educar un individuo fai falta unha tribo, proverbio africano
A aprendizaxe da(s) lingua(s), de igual xeito que acontece coa aprendizaxe global de coñecementos e actitudes, non conta con espazos reservados en exclusiva a tal efecto nin con axentes mediadores individualizados; tampouco fica restrinxida a súa adquisición a un tempo prefixado e atribuído ás primeiras etapas da aprendizaxe. O acceso ao coñecemento e ao saber é gradual e abrangue toda a vida do ser humano. En consecuencia, a mellora no dominio da propia lingua e daqueloutras que imos incorporando ao noso persoal arquivo biográfico lingüístico non é un proceso hermético nin estático, senón sempre activo, envolvente, transversal e, en definitiva, vivo, como o noso propio ser.
A familia, como lugar de aprendizaxe primixenia, alicerce do traspaso lingüístico interxeracional, goza dun papel fundamental á hora de transmitir a que será a lingua inicial, aquela na que articulemos os nosos primeiros vínculos emocionais e comunicativos e coa que aprendamos a nomear aquilo que queremos, precisamos, amamos ou rexeitamos.
A sociedade, pola súa banda, deberá asegurar e amplificar como altofalante imprescindíbel esas aprendizaxes iniciáticas no atraente experimento de nomear o mundo inmediato, expresar sentimentos, demandar respostas aos sucesivos interrogantes que a necesidade de saber e comprender suscita en nós.
Mais, que rol asume a escola neste proceso coformador do individuo canto á súa competencia lingüística?
Cando se produce esa presenza [da lingua] escolar -nos centros de ensino- e a súa transmisión educativa –nos currículos académicos-, facilítase un aumento do seu prestixio social, así como un afortalamento da identidade social dos seus falantes, aspectos que redundarán moi positivamente nos usos lingüísticos e nas actitudes sobre esa lingua en cuestión. (1)
No entanto, cabe facérmonos algunhas preguntas: como é esa correspondencia e implicación directa na adquisición da(s) lingua(s) naquelas sociedades e territorios con presenza ambiental de máis dun código lingüístico? É esta situación de convivencia lingüística garante da aprendizaxe simultánea e espontánea desas linguas como principio enriquecedor do ser humano? Pode a aprendizaxe das linguas cooficiais aillarse e/ou descontextualizarse do plano social en que estas se desenvolven? Que papel lingüístico debe asumir a escola de hoxe nestas sociedades: unificador ou diversificador? (2)Que papel lle debemos outorgar á aprendizaxe lingüística dentro do proxecto educativo do noso centro se sabemos que o éxito dunha boa competencia lingüística é radical, isto é, está na raíz basilar da adquisición das restantes competencias básicas? (3)
O espazo educativo galego non é un ente abstracto nin alleo á realidade social que acolle como un microcosmos vivo e en continua muda. Como propietario dunha historia interna, na actualidade podemos recoñecer a súa evolución desde un aínda recente modelo hermético monolingüe e censurador de calquera outra lingua que non fose la compañera del imperio (4) a outro que acolleu a lingua propia como materia de estudo, nun primeiro momento, para, posteriormente, asumila como lingua vehicular do ensino no proceso de asimilación de contidos propios doutras áreas do saber por parte do alumnado que lle permitan, con eficacia e eficiencia, abrir(se) (a)o mundo (5). Até, finalmente, asistirmos nesta altura á escolla dunha lingua estranxeira, nomedamente o inglés, como lingua vehicular de docencia de materias non propiamente lingüísticas (matemáticas, coñecemento do medio, educación artística, etc.)
Mercedes Queixas 