Virus selectivo

Artigo publicado en Nós Diario o 18 de xuño de 2020. A versión orixinal pode lerse aquí.

O 15 de xuño lembramos a aprobación hai 37 anos dun marco legal fundamental para a reparación da lingua galega: a Lei de normalización lingüística.

Unha lei que de acordo co establecido no artigo 3 da Constitución e no 5 do Estatuto de Autonomía […] asegura a normalización do galego como lingua propia do noso pobo e que no artigo 22 determina que o Goberno Galego asumirá a dirección técnica e o seguimento do proceso de normalización da lingua galega.

Parécenos inverosímil que exista outro marco regulador dun proceso vivo e social coma este inmutábel tantas décadas despois, como se aquela sociedade e a actual fosen as mesmas. Mais se cadra iso ten moito a ver coa falta de dirección técnica e política á que obriga a lei.

Agora que estamos a piques de ratificar nas urnas a necesidade dun cambio político en clave galega que xa é perceptíbel na sociedade, non esquecemos a nula atención ao proceso de normalización do goberno galego do PP na última década.

Non foi posíbel esquecer a presenza dalgúns dos seus membros en manifestacións explicitamente antigalegas e defensoras da separación das crianzas por razón de lingua na escola, asegurando Feijóo en plena campaña de 2009 que estas teses estaban dentro do seu partido.

Mais o ramo chegou agora cando, a piques de rematar un curso inédito, se anula a convocatoria de axudas a proxectos escolares de fomento do uso do galego por causa dun virus (ben selectivo) que, no entanto, nas mesmas circunstancias, semella non ter atacado outros proxectos educativos.

O futuro que cada vez máis queremos converter en pasado concretou unha estratexia desgaleguizadora, nomeadamente na escola, que fixo caso omiso da Lei de normalización lingüística e mais do Plan xeral de normalización lingüística de 2004, esnaquizando os pactos e consensos políticos e sociais conseguidos como mostra da cohesión e acordo que sempre é quen de acompañar a lingua dun pobo.

Advertisement

325 anos luz

Artigo publicado en Nós Diario o 12 de marzo de 2020. A versión orixinal pode lerse aquí.

Non consigo imaxinar como sería o día a día galego hai 325 anos. Apenas consigo aproximar, e sei que nunca coa suficiente pel, grazas ás lecturas que despexan o camiño bretemoso con cadansúa raiola.

Hanse preguntar o porqué desa cifra aparentemente redonda: 325 anos. E, sobre todo, que ten a ver con este 2020 que camiña entre turbulencias extemporáneas e esperanzas solleiras.

Non hai razón en ningún tipo de nostalxia melancólica nin na vontade de cuestionar aquilo de que calquera tempo pasado foi mellor, non.

Apenas se trata de rememorar a data de nacemento de Frei Martín Sarmiento, erudito galego, autor dunha obra ensaística que amosa, no tránsito dos séculos escuros cara á Ilustración galega, unha fonda implicación co seu tempo. Un lúcido ilustrado que adicou boa parte da súa vida de retiro como monxe beneditino a reflexionar e anotar en varios miles de pregos algún dos piares en que nos sustentar aínda 325 anos despois.

A defensa do predominio da razón, a práctica dun coñecemento epistemolóxico da realidade, a defensa dos sectores produtivos tradicionais, xunto coa transformación industrial e comercial sen monopolios; a crítica a aqueles factores que desde tempos pretéritos conducen o noso país á súa submisión; a asunción dun papel concienciador para co idioma propio do país, como fonte primaria de coñecemento, e a crítica á política educativa españolizadora e desterradora da identidade galega, concédenlle ao seu pensamento e actuación discursiva un valor iniciador fundamental que preparará o camiño cara ao renacemento literario e cultural que se xestará a partir do século XIX.

Recentemente, o concello de Ribeira acatou o mandado da Lei de normalización lingüística de 1983 a respecto da transcrición do seu topónimo oficial. Benvido ao cumprimento da lei 37 anos despois, malia teren transcorridos xa a toda velocidade 325 anos luz.

Acordar

Artigo publicado en Nós Diario o 27 de febreiro de 2020. A versión orixinal pode lerse aquí.

É determinante a decisión de ser nai. Por iso debemos ser nós as últimas en ter a palabra. Termar da palabra definitiva. A derradeira.

A partir da nosa afirmación encadéanse outras moitas decisións complexas. Todas elas sen manual contra as vertixes. Sen vacinas que inmunicen os erros.

A escolla da lingua determina xa a nosa relación primeira, intrauterina. As palabras flúen líquidas, amnióticas.

Nove meses, coma nove ondas, despois, os nosos sons tomarán corpo en cada intre de vida compartido. E naceremos unha á outra, en diálogo intransferíbel.

Dun tempo a esta parte dei en pensar naquela primeira palabra coa que naciamos xuntas ao día, aquela voz que chegaba cada alba acompañada dun olor corporal especialmente abrigado nos pregues miúdos da caluga.

Acordei, mami! Esa era a clave do primeiro sorriso do día compartido.

A escolla da palabra acordar non era gratuíta, non respondía ao azar, senón á vontade de lle aprender á filla léxico e semántica propiamente galegos. Fixar en xogo atemporal aquel tempo en que así me falaba a avoa Preciosa: acordei! ou recordei! Se cadra a inesperada lembranza acorda porque o presente convida a recibila.

Precisamos acordar, individual e colec-tivamente, como galegas e galegos, en toda a riqueza da semántica da palabra para convir, harmonizar as disonancias, recordar, espertar, lembrar(se)… Deste xeito, anularemos calquera propósito antónimo intencionado para que esquezamos, desacordemos, abandonemos, desentendamos ou desasistamos.

Estes días celebramos, máis un ano, e con forza popular renovada, un novo Día de Rosalía, unha data que xa trascende o propio nacemento da nosa poeta nacional para representar o noso acordar a un tempo novo, a unha outra alborada que merecemos para mirar por nós neste futuro que tecemos coas mans dos nosos soños en herdo.

Escorrentamos a noite, espantamos a sombra para acordarmos á branca aurora do alalá rosaliano, como A man que soña / e aínda terma do ceu de Pilar Pallarés.

A nosa lingua no faiado

Artigo publicado en Nós Diario o 30 de xaneiro de 2020. A versión orixinal pode lerse aquí.

Boa parte do noso labor docente dedicámolo a avaliar. Non só por ser prescritivo, senón porque é preciso para testar, ratificar ou rectificar un proceso áxil, dinámico, diverso, transversal, continuo e interactivo como é o ensino-aprendizaxe. Mais, sobre todo, porque toda (auto)avaliación leva implícita reflexión e formulación de propostas de mellora, pois a práctica educativa impera sobre o marco teórico, sempre un bocado abstracto e homoxeneizador.

No entanto, unha década após a aprobación unilateral do Decreto para o plurilingüismo, de costas viradas á maioría social, aos movementos de renovación pedagóxica, ás institucións oficiais competentes na materia, aos colectivos docentes, sindicais, familias etc, é moita hora de facermos balance de resultados a respecto do desenvolvemento dos seus principios xerais, do deseño e aplicación dos Proxectos Lingüísticos de Centro, da actuación dos Equipos de Dinamización da Lingua Galega e do valor pedagóxico das seccións bilingües e, sobre todo, dos centros plurilingües.

Cómpre, en definitiva, verificarmos se este marco normativo cumpriu a función de garantir a competencia plena e en igualdade nas dúas linguas oficiais e o de acadar a adquisición dun coñecemento efectivo en lingua(s) estranxeira(s), como regula a Lei de normalización lingüística.

Neste sentido, o alumnado que acaba de rematar 4º ESO é herdeiro da norma citada, mais ninguna avaliación interna coñecemos nesta década que, á vista de análises externas, pode ser cualificada de regresiva e moi lesiva para a boa saúde do galego como lingua minorizada e en proceso de normalización.

A reconstrución dunha desfeita. Abrir un tempo novo para tomar a palabra. Eis o noso reto e compromiso vixente para quen, en palabras de Agustín Fernández Paz, amamos e defendemos a pluralidade lingüística, pero nunca a costa de deixar arrombada a nosa lingua no faiado.

Fóra de cobertura

Artigo publicado na versión en papel do Sermos Galiza do 31 de outubro.

Cúmprense agora 10 anos da primeira gran mobilización convocada pola plataforma Queremos Galego. A primeira dunha xeira de accións continuadas no tempo e reforzadas no pulso comprometido da sociedade galega que non se resigna a acatar a asunción por imperativo legal do descoñecemento académico do seu idioma nin do seu afastamento emocional promovido pola corte oficial de renegados.

As consecuencias da política lingüística desactivadora e restritiva practicada polo goberno do PP de Galicia, baixo a batuta consciente de quen desertou dos principios básicos da sociolingüística, viñémolas coñecendo a través de diferentes canles, desde as que verificamos no noso día a día até as que certifican a realidade cun carimbo de oficialidade. Unha política lingüística que camiña cara a unha situación de fóra de cobertura para o galego, cualificada como éxito por parte dos seus promotores políticos.

Con todo, na defensa da nosa lingua o pobo non cansou, do mesmo xeito que, malia todo, tampouco o goberno mudou en ningún momento a súa estratexia negacionista, o que acrecenta a gravidade da súa inacción tan irresponsábel e contraria á vontade do pobo.

Os datos do IGE certifican o agardado fracaso da política lingüística: a presenza do galego entre a xente moza segue caendo por debaixo do 40% e case un 25% da rapazada entre 5 e 14 anos non sabe expresarse no idioma, o que invalida a tan reiterada afirmación dos políticos a respecto de que “nunca tanto e tan ben se falou”.

Da irresponsabilidade á mentira en política lingüística o camiño é curto e non hai máis que se aproximar á vida das aulas para que a certeza da verdade se impoña.

Neste primeiro curso como docente de lingua e literatura galega nun instituto urbano coruñés puiden adiantarme aos resultados do IGE.

O alumnado de 1º ESO, isto é, a xeración á que se lle aplicou o actual Decreto de plurilingüismo, presenta carencias maiúsculas na competencia lingüística en galego, tanta que apenas eran capaces de se presentaren oralmente o primeiro día a partir da construción dun enunciado que achegase o seu nome propio, o seu centro de orixe e a nota conseguida na materia de lingua na avaliación final de 6º de primaria.

A sorpresa inicial ficou adulterada pola tristeza e a impotencia perante aquelas crianzas ás que a escola, desde os 9 cursos anteriores, non foi quen de dotalas de ferramentas comunicativas no idioma propio e oficial do país, xa convertido en lingua estranxeira.

Retumbaba de novo a memoria da dobre función desgaleguizadora da escola doutrora: por unha banda, extirpadora do galego aprendido na estirpe da casa e, pola outra, barreira para o acceso á cultura lingüística galega no ensino naqueles casos en que a quebra interxeracional impide a transmisión do idioma na familia.

E perante esta fotografía, metonimia dun todo de negativa afectación colectiva, quen asume responsabilidades?

Todas as medidas tomadas nestes últimos 10 anos polo goberno de Núñez Feixoo tiveron como diana a erradicación da función normalizadora, isto é, reequilibradora do uso do galego como lingua minorizada desde o reforzo positivo.

A xustificación dos exiguos capítulos orzamentarios dirixidos á política lingüística convértense en gastos puntuais, eventistas, descoordinados entre si e sen avaliación coñecida publicamente que confirmen a vontade eficaz do investimento.

É por iso que cobran importancia proxectos, a priori modestos, mais de vocación comprometida coa normalización, nados do esforzo persoal ou e exentos das necesarias fontes de financiamento.

Traemos para aquí a consolidada e expansiva experiencia dos 21 días co galego, o proxecto Youtubeir@s ou o programa Apego, o recente Desafío 48 horas, o Modelo Burela, as escolas Semente, o portal GCiencia ou o proxecto de divulgación científica Moléculas en galego, como exemplos de forte impacto social.

A nosa indignación medrou nestes anos, mais lonxe de se esgotar nun anceio resistente, fomos quen de nos reactivar en positivo, porque, en palabras de Agustín Fernández Paz: “somos da estirpe dos indignados (…) que amamos e defendemos a pluralidade lingüística, pero nunca a costa de deixar arrombada a nosa lingua no faiado”.

Cómenos a lingua o gato?

Artigo publicado na versión en papel do Sermos Galiza do 3 de outubro.

Nestes tempos líderes en protagonismos irracionais, aínda temos que argumentar o auténtico protagonismo das razóns do galego. Por que en galego? Para que en galego? Desde cando en galego? Até cando en galego?

As respostas son múltiples e diversas, como cada unha de nós. Mais, con certeza, todas conflúen nunha común que nos dá a valer: Sempre en galego! E por que? De novo alguén sentirá a necesidade de invocar as razóns da normalidade.

Porque no principio xa foi así. O galego era a lingua dos nosos reis e raíñas. Porque continuou a ser así, a través dos séculos, malia a forza opresora do imperialismo fracasado. Porque é aínda así, malia o manto frieiro e persistente dos prexuízos que teiman en non nos deixaren facer valer, cando nós somos xente de palabra!

Infelizmente, razón arriba, razón abaixo, non se pode concluír que a delicada saúde do galego se estabilice nin moito menos se recupere desa patoloxía múltiple que non acaba de ser atendida coa posoloxía precisa.

O declive reconfirmado, máis unha vez, na comparativa do IGE (organismo oficial dependente da Xunta de Galiza e que, en consecuencia, valida os proxectos e actuacións deste) dos últimos 10 anos, non permite autoenganos.

Presumir desta fraxilidade lingüística como está a facer o goberno galego é unha irresponsabilidade maior, ademais dunha nova mostra de incapacidade para a autocrítica, mala compañeira sempre.

Hai moitas responsabilidades compartidas, con certeza, mais o epicentro radical pertence a quen, no canto de ser referente do reforzo positivo para a lingua minorizada, promoveu unha política lingüística pasiva, eventista e censuradora, renunciando conscientemente ao obxectivo normalizador.

As decisións políticas do actual goberno galego (galego?) e as execucións da Secretaría Xeral de Política Lingüística, validaron o negacionismo dunha minoría, arredado da maioritaria cohesión social ao redor da nosa lingua propia, e burlaron medidas recuperadoras da esperanza de medre social, nomeadamente na infancia e mocidade, que chegaron a se implantaren entre 2007-2010.

A realidade non engana e as estatísticas reconfirman. E isto explica as raíces do auténtico Debate do Estado da Autonomía en que o goberno galego é quen de retorcer a imaxe do espello do aquí e agora até a deformación (manipulación) extrema.

Mais, ao longo desta década, vimos renacer discretamente o pulo e a conciencia social que afortalou unha poderosa blindaxe colectiva que evitou que as gráficas fosen hoxe verdadeiramente dramáticas por irrecuperábeis.

Porque a pregunta que nos facemos é outra: e por que non en galego? E a resposta autoafirmativa, nada da raíz da autoestima, é: sempre en galego, até que ache ese momento, ese motivo, esa sensación, ese pensamento, esa emoción que non sexa quen de expresar en galego.

E ese momento non chegará nunca! Porque non hai ningunha razón que a nosa lingua non atenda!

Porque temos unha lingua de ouro (en verso de Pondal). Porque cada palabra nova é un novo maio de flores cuberto (cantou Curros). Porque a lingua é a chave que abre o mundo (afirmou Manuel María). Porque si, porque me gusta, porque me peta, quero e dáme a gana (certificou Celso Emilio Ferreiro). Porque aínda han florecer mil primaveras máis (soñou Cunqueiro). Porque en galego son un pobo,/e ninguén me pode domear (sentenciou Avilés de Taramancos).

Porque na nosa lingua as palabras amplían o seu círculo de amizades (confirma Yolanda Castaño). Porque o presente continuo/é o único tempo verbal/do compromiso (declara María Reimóndez). Porque a lingua é o AMOR das avós que a ergueron como CASA (verifica Marta Dacosta).

Porque queremos seguir a construír círculos vitais en galego, dicimos Nós, fieis ao espírito colectivo do Grupo Nós, fixado en 1920.

Palabras vellas e novas que voen de corazón en corazón, de boca en boca, de bico en bico.

Por min. Por nós. Por Elas, que han de vir e nos imitarán. Porque sobran as razóns e precisamos máis do que nunca a afouteza cálida das nosas palabras para acompañaren o compromiso das nosas accións!

Porque o camiño da nosa lingua segue e nós camiñámolo cara á alborada!

(Man)teñamos o plan

Artigo publicado na versión en papel de Sermos Galiza, o 8 de agosto de 2019.

Recentemente o goberno da Xunta de Galiza, a través da SXPL, deu a coñecer ao público un Plan de dinamización da lingua galega 2019-2022, entendemos que lexítimo herdeiro doutro anterior, presentado e difundido nas súas redes co mesmo nome, mais con mudanza na cronoloxía de actuación (2018-2022). Ano arriba, ano abaixo, o caso é ter un plan ou, cando menos, falar del!

A razón de ser deste plan xustifícase na necesidade de deter o proceso de desgaleguización nesta altura en que, como ben sabemos, está a se conducir o noso idioma propio á irrelevancia social no presente e á quebra definitiva da transmisión xeracional no futuro.

Recóllese a necesidade de coordinación interna e implicación de todo o goberno galego para coa execución deste plan, así (en plan…) como de participación de organismos referentes como a Real Academia Galega, o Consello da Cultura Galega e outras (innomeadas) organizacións especificas da mocidade, a cultura e o voluntariado.

Como antecedentes este novo (?) Plan (e veña plan…) enumera o Plan Estratéxico de Galicia 2015-2020, o Plan Estratéxico 2010-2013, ou o Plan Estratéxico de Xuventude 2014-2016, nos que resulta facilmente comprobábel a data de caducidade próxima ou xa superada –non só de consumo preferente-, mais de cuxas avaliacións nada soubemos para faceren pé e achantar os piares seguintes. Mais xa sabemos que o importante é colocarmos no foco mediático un plan, ou dous ou tres…

Ben é certo que tamén nesta proposta se apela de xeito recorrente ao Plan xeral de normalización da lingua galega (PXNLG), aprobado por unanimidade no Parlamento galego en 2004, mais certificada a súa defunción en 2009 coa chegada ao goberno (e ao poder do desgoberno) do señor Feijoo e o seu equipo ideolóxico desgaleguizador.

Neste sentido, sorprende que a operación de maquillaxe habitual practicada no último decenio para as cuestións de política lingüística se convirta, nesta reviravolta mediática, noutra intervención de cirurxía estética ao pretender asentar os principios deste novo (por reiterado intento) plan no diagnóstico de puntos fortes e febles detallado no PXNLG para a situación do galego na mocidade daquela altura, isto é, hai exactamente tres lustros.

Precisamente nestes tempos en que todo é tan volátil, corre e muda de xeito imparábel, o punto de partida sociolingüístico resulta reseso ou mesmo xa anacrónico (se cadra como a propia vontade lexisladora). Acreditar en que o diagnóstico do coñecemento lingüístico, usos e actitudes que representaba a mocidade en 2004 é un retrato sociolingüístico actual, resulta cando menos cuestionábel.

A xustificación do plan nace “pola necesidade de fomentar e propiciar o seu uso entre a xente nova que xa ten competencias lingüísticas en galego” e a estratexia estará focada a mozas e mozos con idades comprendidas entre os 14 e os 30 anos.

Descoñecemos de onde proceden os datos empíricos do goberno galego que permitan confiar, como punto forte de partida, nesa categórica competencia lingüística consolidada en galego, que non obsevamos na realidade das aulas nin na realidade social que nos acompaña, pois este goberno leva incumprindo desde o 2010 o propio mandato do seu Decreto 79/2010, que se autoobrigaba a, “con periodicidade anual, despois de finalizar o curso escolar”, avaliar os resultados derivados da aplicación deste decreto.

Unha avaliación dun “decreto de plurilingüismo” da que nunca soubemos, curso tras curso, cando por primeira vez en democracia se prohibiu o galego como lingua de aprendizaxe e coñecemento en materias do ámbito científico, tecnolóxico e matemático, ademais de facilitar que as poucas que eran de impartición obrigada en galego, no ámbito humanístico e social, puidesen ser impartidas en lingua estranxeira (inglés). Este si que foi un medido e certeiro plan contra o galego!

Ese foi o plan en que se escolarizou desde a educación infantil quen agora suma os 14 anos. E agora o plan é elaborar un plan de galeguización para a mocidade que se comezou a desgaleguizar cun plan escolar hai 10 anos. Vaia plan!

Herdanzas en vida

Artigo publicado na versión en papel de Sermos Galiza, o 13 de xuño de 2019 (número 350).

Tradicionalmente, conxugar o verbo herdar en primeira persoa levaba implícita a dolorosa perda do ser querido a cambio da posesión dun ben legado como prezada prenda da xenealoxía familiar.

Da herdanza xenética á herdanza material no fío do cordón umbilical da emotividade cosanguínea contida na memoria íntima.

No entanto, a mudanza da enxeñaría fiscal tributaria, sempre de costas ao valor emocional, trocou a forma e o fondo do concepto herdado.

Fálase agora con normalidade das herdanzas en vida ou pactos sucesorios inter vivos, que priman o adianto ao acceso á herdanza das testadoras vivas por parte das beneficiarias.

Nun primeiro acordo posibelmente esteamos a pensar en herdos materiais, tanxíbeis, privados, individuais. Unha casa, unha leira, un negocio familiar, unha chousa, un monte, unha empresa…

Mais tamén pode tratarse de herdanzas simbólicas, emocionais, de alto valor cualitativo para nos definir como somos e, sobre todo, de quen vimos sendo: un álbum de fotos coa cartografía familiar, un xogo de lenzos bordado coas iniciais da casa, uns brincos de acibeche e prata negra, un pano de man, un reloxo de peto, unha colección de vinilos…

E aínda tamén pode suceder que a transmisión benquerida sexa un ben inmaterial e colectivo como o patrimonio cultural e o idioma galego.

Sexa cal for a realidade obxecto de transmisión, tanxíbel, física, cuantificábel ou emocional, inmaterial, a concreción dun pacto sucesorio precisa vontade emisora testadora e receptora herdeira, para alén de documentos notariais, sen máis fe de vida que o propio apego e compromiso por respectar e quererlle ben ao que vén canda nós como un galano senlleiro, histórico e colectivo.

E nese (ausente) pacto, ou en ausencia de vontade, estamos a respecto do idioma galego.

A quebra da transmisión interxeracional anula a continuidade natural do galego como lingua inicial dos afectos coa que aprender a nomear o mundo. A interrupción do reforzo comunicativo do contorno de socialización infantil impide a consolidación do galego como lingua habitual, mesmo naqueles cada vez máis minguados fogares que educan con vontade consciente de ser o galego a lingua de relación coas crianzas.

A perda da condición de lingua vehicular plena do galego na educación infantil e obrigatoria, xunto á consolidación dun estatus de presenza ínfima e marxinal da nosa lingua propia en favor da máxima ocupación do espazo do coñecemento por un pseudobilingüismo español-inglés, anulan a facultade de operar a escola como garante dunha boa adquisición lingüística verdadeiramente plurilingüe desde a raíz propiamente galega.

E até aquí chegamos, coas consecuencias do desprezo, aló polo ano 2007, dun pacto político previo por parte do Partido Popular de Galicia (Galego é outro contar…) e concretado, unilateralmente e coa sociedade en contra, ao máis puro estilo recolonizador, en sucesivas accións legais a partir do seu retorno ao goberno da Xunta de Galiza en 2009.

Porque, logo de 10 anos de retroceso contrastado no coñecemento, uso social e transmisión interxeracional do noso idioma propio e oficial, así como de quebra de consenso e perda de ética política a respecto do desenvolvemento da Lei de normalización lingüística e do Plan xeral de normalización lingüística, ambos os dous aprobados por unanimidade en 1983 e 2004 respectivamente, son moito horas de emprendermos un outro camiño para a recuperación da lingua galega.

Certo é que non existe un camiño único nin tampouco un único responsábel.

Certo é que, como feito social, é preciso activarmos a corresposabilidade para asumirmos a planificación dun proxecto de normalización consonte a realidade actual.

Certo é que non podemos renunciar a reclamar vontade política e apego emocional á nosa lingua da man para seguirmos a ser e existir como galeg*s no mundo da biodiversidade e do ecolingüismo.

Agora que sabemos que Marcos goza de ensinar as vinte e cinco especies de orquídeas que agocha O Courel, algunha delas única no planeta, para preservar esta riqueza natural, procurarmos un posíbel punto de partida para o retorno ao compromiso colectivo co futuro da lingua galega é a nosa obriga para preservármonos tamén dentro da riqueza cultural e lingüística global.

Na cidade faro

Artigo publicado en maio de 2019 na web electoral Jorquera.gal. A versión orixinal pode verse aquí.

Fagamos lume.
Teñamos o valor de darnos o futuro.
Manuel Álvarez Torneiro, Os ángulos da brasa

Acordei na cidade da Coruña aos tres anos e o meu primeiro recordo sonoro é o camiñar pousón dos trens nos camiños de ferro da estación de San Cristovo.

Agora xa, con cincuenta anos estreados, sigo a ser, xunto coa miña familia construída, unha veciña do barrio dos Mallos, o mesmo desde onde de cando en vez baixabamos na infancia á Coruña, a cidade dos recados ocasionais. Porque o barrio o era todo, era a vida útil e necesaria de cada día de convivencia veciña.

Son filla de nai e pai traballadores con horario interminábel, que defenderon a vida no mostrador dun pequeno negocio familiar, vindos á cidade desde o éxodo rural de finais dos 60, á procura de mellor futuro para os seus fillos, pensamento ben común á maioría veciñal desta cidade península, nada entre o salitre do Parrote e o labradío das hortas lindeiras, que a fixeron medrar nas mans que a traballaron.

Filla de barrio obreiro, coñecín a vizosidade dos días das cigarreiras e dos traballadores do muro. E transitei rúas que, daquela inconscientemente, me iniciaban nun sutil percorrido polo libro sabio da cidade da educación, das artes e das letras que, co tempo, se convertiría en eixo de rotación persoal: a lectura, o estudo, a docencia de lingua e literatura galega, a cultura e a escrita.

Son a primeira muller da miña estirpe familiar con titulación universitaria, desde o 1992 en que me licenciei na Facultade de Filoloxía da UDC, facendo parte da primeira promoción de Filoloxía Hispánica (Subsección Galego-Portugués). Con certeza, o tempo de aprendizaxe definitiva persoal para apertar no pensamento e no corazón o horizonte nacionalista como forma de ser e estar ante o mundo até a militancia no comezo dos anos 2000.

Desde a rúa Puerto Rico até a rúa Noia, desde Víctor López Seoane até a Avenida de Arteixo, fun percorrendo camiños aprendidos en memoria fotográfica de sombras por Francisco Tettamancy ou Sofía Casanova; de nena acudía á mercería da rúa Ramón Cabanillas, mercaba zapatillas en Eugenio Carré, saudaba diariamente o busto de Luís Seoane de camiño ao instituto de Monelos, esa cerna formadora onde o galego se manifestou en min por primeira vez como lingua de e para a aprendizaxe global e onde a formación literaria nesta lingua me aprendeu a ler entre liñas e no encabalgamento do verso, ademais de interpretar silencios e palabras roubadas doutrora.

Sen saber, lía nos pasos do barrio a historia galega que latexaba no pulso da cidade, moito antes de chegar a razoala na teoría dos libros de texto escolares que aínda non viran a luz. Todos aqueles nomes semellan hoxe, desde a distancia, semente vizosa para o tempo persoal que estaba por chegar.

Ao igual que o fío dun libro vai nacendo devagar para ser escrito, esta cidade con memoria axudoume, desde as súas propias contradicións, a tecer o amor vital pola cultura, pola literatura e pola lingua de noso, ás veces en ausencia, outras, en presenza, mais sempre reflectida na cidade que naceu á luz.

A biblioteca da casa, á falta da exemplar rede de bibliotecas municipais que había vir, foise facendo modestamente a partir das primeiras lecturas escolares e mais da suma de fascículos que puntualmente me mandaba miña nai recoller no quiosco Barrasa e que acabaron por conformar todos os volumes da Gran Enciclopedia Gallega. Cantos segredos ocultos de nós alí desvelados!

No entanto, teño ben gravada en min a impresión orgánica ao tocar na casa un libro aparentemente vello intitulado Memorias dun neno labrego, de Xosé Neira Vilas. Véxome aínda sentada esa noite, na cama do meu cuarto, empezando a ler curiosa naquelas páxinas que, por primeira vez, me descubrían que o galego que até entón eu só coñecía como lingua oral, mais aínda alleo a min no uso individual, e polo tanto ágrafa, tamén podía traspasar a capa dun libro como unha lingua importante.

O noso idioma propio, o galego, foi vindo a min como a chave precisa para recompor interrogantes sen resposta, nunha madurez que ben por carácter ben por circunstancias vitais chegou moi cedo. Un día preguntara na casa por que todos falaban en galego entre si agás comigo e meus irmáns e a resposta non chegou máis aló dun encollemento de ombros. Decidín entón que as respostas están sempre en cada unha de nós e debemos activalas desde o exercicio da natural normalidade, reparando a transmisión xeracional quebrada e asegurando os vínculos afectivos na nosa lingua coa que nos sucede.

Esta cidade recoñécese herdeira coa tradición popular e culta, e nela recoñecémonos, a través do seu rueiro, nunha identidade cultural maior que nace da súa esencia propiamente galega como célula de universalidade.

Os anos fóronmo aprendendo nesas placas azuis que nos ubican nun espazo-tempo da cidade, desde a centralidade de María Pita, para o encontro do presente coa historia: da Praza da Fariña ao Campo da Leña, pasando pola rúa Curros Enríquez, Manuel Murguía, Padre Feijoo, Galo Salinas, Castelao, Álvaro Cunqueiro, Lois Peña Novo, Castro Chané, Marcial del Adalid, Ánxel Casal, Teresa Herrera, Maruja Mallo, Juana Capdevielle, María Josefa Wonenburger, Lois Pereiro, María Casares, Manuel María, Elvira Bao, Luz Pozo Garza…

Rosalía de Castro e Luz Pozo Garza, veciñas desta cidade tamén en tempos históricos ben diferentes, mais con raíz na palabra da terra, para faceren reparar que o nome das mulleres segue a ser materia pendente na identificación dos nosos lugares urbanos, ocultas na sonoridade pública coma o curso do río Monelos. Sabemos que está, por onde transitan os seus pasos líquidos a través do veo da invisibilidade.

Cidade nomeada en palabra de muller que identifica en primeira persoa a profesión que en maior estima pública debemos ter, a docencia, e as principais casas do saber e da educación no respecto e na igualdade, os nosos centros educativos: María Barbeito, Rosalía de Castro, Emilia Pardo Bazán e Concepción Arenal.

Lemos así os pasos da Coruña, a Cidade Alta, emblema de memorias, como un libro aberto de páxinas arroladas pola música, o canto e a danza tradicional, popular, clásica e contemporánea.

Marineda, en palabras de Emilia Pardo Bazán ou Cristamar, cidade de cristal e mar, no relato da escritora e veciña Chelo Suárez.

Ilha ventureira e nua, NAU ENFEITIÇADA, en definición poética de José Mª Monterroso Devesa; Cidade-Barco en metáfora escollida por Wenceslao Fernández Flórez.

Cidade tatuada na pétrea pel do mar nos versos retrato de Luísa Villalta, onde os ventos respiran e abaten forte para protexer o legado histórico e literario da nación toda nese auténtico museo de memoria viva que é o Cemiterio de Santo Amaro, en conversa diaria co mar coruñés que tamén leva nome de muller, o mar de María Antonia.

A Cova Céltica, a Biblioteca Gallega, a editorial Nós, as Irmandades da Fala, as bibliotecarias e mestras represaliadas compoñen a partitura desta cidade que demostrou que os libros arden mal, como corresponde a quen sempre tirou de si panos cegadores para mirar lonxe e sen complexos até facer chegar as cores ensoñadas por Lugrís desde as raíces galegas da plástica universal de Luís Seoane.

Cada espazo desta cidade convértese nun Km. 0 para o inicio dun paseo ilustrado pola intrahistoria da urbe que medrou liberal, republicana, rebelde, feminista, galeguista e nacionalista, da man dos moitos creadores e creadoras herdeiras que viven perto de nós, compartillando barrio e vida nesta cidade que vibra na tensión creativa.

Cada ágora da cidade convócanos na ilusión da gratitude colectiva do máis alto valor literario, recoñecido nos Premios Nacionais de Literatura nos diferentes xéneros – Manuel Álvarez Torneiro, Manuel Rivas, Xabier P. DoCampo e Manuel Lourenzo– e mais na lectura do premiado como Mellor Poema do Mundo de Emma Pedreira.

Unha cidade Faro para ollar con lentes lilas e progresivas, desde os seus múltiples espazos culturais, á luz do noso facho principal, aliado resistente para anular as tebras da ignorancia, desde a arquitectura da palabra comprometida, onde cada páxina se converte en porta que abre unha nova porta cara á liberdade.

Celebro a educación pública e a cultura galegas como eixos vertebradores da cohesión social, como alimento principal, como alento e como sosego, como pregunta e como resposta, como mazá aberta en provocación, como sinfonía con varios movementos, desde o noso epicentro radial, como símbolo maior de resistencia activa, fronte a todo Tempo fósil, como semente de futuro.

Brindo pola memoria literaria e cultural desta nosa cidade das palabras e memoria dos días, de onte a hoxe, sabéndonos viaxeiras de moitas páxinas pendentes de escribir e legar, polo que a nosa actuación non será allea nin indiferente, senón comprometida, pois debémosllo ao futuro da nosa casa e fogar común: Cabeza, Garda, Chave, Forza e Antemural do reino renacido.

«Anda o Viaxeiro para volver, pois son os camiños sempre regresos. Nas pasadas que nos achegan á orixe, ollar atrás semella avanzar. Mais sabe o Viaxeiro que só se avanza se miramos con coraxe cara a dentro para encontrarmos os vieiros que nos levan polos montes e chairas de nós mesmos.»

Xabier P. Docampo, O libro das viaxes imaxinarias

Co Libro Galego de Gala

Artigo publicado na versión en papel de Sermos Galiza, o 16 de maio de 2019 (número 346).

Espindo días e noites chegamos ao 17 de maio que, desde 1963, é data sinalada no calendario como Día das Letras Galegas e no almanaque emocional galego como o día da nosa representación cultural identitaria a través da lingua de noso, propia e oficial: o galego.

Somos o que lemos, somos o que falamos, somos tamén o que escribimos.

Mais a pregunta xorde en todo proceso creativo: para quen escribimos? Quen nos le?

Non recorran a unha xustificación pensada desde o culto ao egotismo nin desde unha pose de escaparate existencialista, senón como interrogantes necesarios para quen pensa, sente e escribe desde unha lingua minorizada.

Porque lingua e literatura son as dúas caras da moeda do proceso creativo, o punto de orixe e o de chegada.

E no tránsito está a vontade e a necesidade de contar, de transmitir, de emocionar, porque, en palabras do escritor Xabier P. DoCampo, “o acto máis sublime de amor que eu coñezo é contar unha historia”.

A historia do último ano, desde a perda do amigo escritor, volveu facerse presente na Gala do Libro Galego, organizada pola Asociación de Escritoras e Escritores en Lingua Galega, a Asociación Galega de Editoras e mais a Federación de Librarías de Galicia e celebrada hai escasos días no Teatro Principal de Compostela, ao se recuperaren as derradeiras palabras pronunciadas en público polo mestre DoCampo na pasada edición ao recoller o premio de narrativa polo súa magnífica novela A nena do abrigo de astracán.

Maldicira naquela altura, con voz vehementemente doída, todos aqueles que non coidan do libro, que deixan o sector do libro desamparado. Celebrara, no entanto, a necesidade de seguirmos vivindo no libro galego, no traballo e na festa do libro galego.

Festa e reivindicación do libro galego retornaron ao escenario colectivo dunha gala que recoñece o traballo editorial de todo un ano, mais tamén segue a reclamar tempos en que se produza algunha mudanza en positivo ao redor da aposta do goberno galego nos procesos creativos autoriais, na promoción e dinamización do libro e da lectura, no desenvolvemento sempre adiado da Lei do libro, na aprobación do plan de lectura ou na proxección internacional da nosa literatura.

E mentres agardamos, nada agardamos. Traballamos, coa optimización dos recursos dispoñíbeis e procurando avanzar na experimentación e retroalimentación dun proceso creativo que non admite freos nin desprezos. Traballamos para que os libros e as lecturas alimenten vidas na credibilidade da xustiza, da equidade, da igualdade, como vimbios contra a censura. Que bo exemplo recibimos do alumnado do IES Punta Candieira defendendo a non usurpación e silenciamento da súa exposición de poemas!

A liberdade está en perigo e nós estamos en perigo na súa ausencia. E prívannos de liberdade quen precisamente a invoca falazmente para reducir até a extenuación a posibilidadade de aprender a nosa lingua.

Segundo o estudo elaborado pola Mesa pola Normalización Lingüística, o ensino en galego en educación infantil nas cidades apenas chega ao 8% do alumnado e máis do 70% dos centros urbanos realizan o primeiro ensino maioritaria ou exclusivamente en castelán.

Á quebra da transmisión xeracional cómpre engadir a falta de reforzo positivo en tempo lectivo para a aprendizaxe da competencia lingüística suficiente que permita a seguridade necesaria do seu uso.

Para quen escribimos? Unha sociedade moza incapaz de recoñecer o significante galego para percibir o seu significado, a semántica propia das nosas palabras, e mais as emocións que permiten compartir, que lectorado en galego constrúe?

A globalización, intolerante coa biodiversidade cultural, está a impor a perda dos valores identitarios comas os nosos, diluídos en modas foráneas que actúan desde unha vontade aparentemente neutralizadora, non invasiva.

A precarización do sistema literario e cultural, programado desde o consentimento inactivo por certas estruturas políticas, impide alicerzar a vocación creadora nun proxecto de vida persoal e profesional.

E así transitamos do para quen escribimos ao para que escribimos. E, ao tempo, seguimos a escribir…