De Elena Poniatowska para todas nós

Artigo publicado na versión dixital de Sermos Galiza, o 27 de novembro de 2013. O artigo orixinal pode consultarse aquí.

Revisándomos a prensa diaria que converte en novas de actualidade, e polo tanto con dereito a merecido interese informativo, aquilo que se recolle en titulares, infelizmente ningunha asomaba na escena pública con perfil esperanzador, ilusionante nin por acaso restaurador da inxustiza social xa perdida ou en trance de ser arrombada na ardora do mar da memoria.

Unhas páxinas expóñennos á luz das violentas cargas policiais en Vigo contra o estudantado nos protestos en contra da aprobación da LOMCE, censuradas na grella informativa da televisión pública galega; de novas mulleres asasinadas a mans dos que noutrora decidiron ser os seus compañeiros de vida; da negativa de Facenda a recuar no novo espolio executado aos emigrantes galegos retornados, bautizados con carimbo oficial como defraudadores ou da reconfirmación da imputación para o actual alcalde da capital compostelá, que vén sumarse á da inmensa maioría da corporación electa pola cidadanía para gobernar.

Outras páxinas informativas debrúzannos fronte ao declive social galego, en modo a velas vir, que prognostica a consolidación do progresivo desangre demográfico, documentado polo INE, conforme o rexistro de defuncións xa ter comezado a superar o de nacementos; un dato do que é doado deducirmos, de non lle pormos remedio, o avance do proceso de substitución lingüística, pois ben sabemos da relación entre uso de galego e maior idade d@s falantes. Semella que esa lei de vida natural, no entanto, é apoiada por outras de corte político que levan ao responsábel de política lingüística a admitir o coñecemento de estudos que demostran a menor competencia lingüística en galego, a respecto do castelán, na infancia e na mocidade galega, malia esta aceptación non implicar a achega, pola contra, de ningunha medida para o corrixir cara a ese idílico equilibrio tan fastosamente teorizado sempre.

E finalmente, México salta novamente ao circo mediático nesa retransmisión dun novo capítulo da serie ficcional Xogo de barcos, que amordaza a comarca de Ferrolterra e onde, como corresponde a este tempo tan á moda de andar a ceacú, tarareamos aquela canción infantil dos anos 70, Un globo, dous globos, tres globos, e substituímolos pola travesía voadora aventureira dos floteis nas quinielas do engano que andan a prediciren cantos se construirán na nosa empobrecida industria naval.

Así pois, para resistirmos, houbo que agardar por esas seccións anecdóticas, para as que nunca fica espazo, que adoitan submerxerse entre o fútbol e as necrolóxicas ou en camufladas entradas electrónicas disimuladas entre a sacrosanta publicidade, para fitar detidamente unha luz e parar a ler cun esbozado sorriso cómplice nese lugar do mundo co que historicamente Galiza mantivo estreita colaboración de acolledora irmandade: México.

Dabamos os primeiros pasos dunha recén estreada semana coa noticia da concesión do premio Cervantes a Elena Poniatowska, escritora e xornalista mexicana. Aplaudimos, coreamos un viva merecido e apresurámonos a poñelo en coñecemento desa ampla comunidade virtual que nos ofrecen as redes sociais.

Mais, nesta ocasión, a alegría era moito máis íntima e emotiva, pois a galardoada era sentida por nós na pel, como unha muller próxima, unha amiga das letras e unha compañeira de conversa.

O seu sorriso permanente e o seu agradecemento entregado naqueles días do mes de maio de 2009 en que nos acompañou, convidada pola AELG, para recibir o seu premio como Escritora Galega Universal, renaceron na nosa memoria, o orgullo redobrou e lembramos a súa felicidade recoñecida publicamente por ter recibido este premio despois dunha negra e dun palestino, en alusión a Nancy Morejón (2008) e Mahmoud Darwix (2006), respectivamente, así como por lle ter axudado, naquela visita, a comprender a orixe de moitas realidades de México, como os apelidos.

Ben sei que a memoria é abondo feble, o que probabelmente explique que, fóra deste xornal no que escribo, ningún outro medio galego tivese presente este recoñecemento feito en Galiza e desde Galiza, por parte d@s compañeir@s da escrita, para con esta escritora referente no mundo das letras, fiel retratista da realidade histórica contemporánea mexicana e cronista cuestionadora do sentido da moral, da xustiza e do absurdo da vida que se permite esquecer sempre dos máis pobres e humildes. Boa oportunidade, asemade, para nos lembrar que, precisamente a raíz daquela viaxe, na actualidade podemos ler tres títulos de Elena Poniatowska na nosa lingua: A filla do filósofo, Lilus Kikus e Benquerido Diego, abrázate Quiela.

O recoñecemento para Elena Poniatowska veu dado no seu día polo contrastado perfil de escritora defensora das causas sociais e por ter aberto camiños para aqueles sobre quen se tiñan deitado agras de invisibilidade. Porque a súa literatura nace da rúa, da experiencia da vida máis real e profunda, mais teimudamente agochada e acosada por quen só respira desde o profundo e conservador sentido patriarcal.

Autora da biografía colectiva de México, retirou o sinal de dirección prohibida e cedeu o paso ao protagonismo feminino, como epicentro construtor das súas novelas, relatos e pezas xornalísticas, onde as mulleres populares, as bordadoras, as maquiladoras, as soldadeiras, as tecedoras, as nais solteiras, as vendedoras ambulantes do mercado, as mulleres indíxenas de Chiapas, as asasinadas e desaparecidas de Ciudad Juárez, etc. son espidas de ópticas machistas e mostradas na súa sensibilidade plena e o traballo incansábel. Porque na razón de ser delas abala a súa definición do concepto da modernidade: unha muller que traballa e gaña o sustento.

Na recepción do premio como Escritora Galega Universal, esta chaparrita, como gustou de se presentar ante o auditorio, recoñeceu que levaba para México no corazón a calidade humana, a intelixencia, a lucidez e a paixón de Galiza e da lingua galega. Catro anos despois, a súa conciencia crítica e comprometida coa vontade de transformar o mundo a través da lieratura aínda resoa avivecida en nós.

As mulleres son as grandes esquecidas da historia. Os libros son a mellor forma de lles render homenaxe.

Nesa tarefa común andamos e andaremos, prezada Elena, o tempo de noso.

Advertisement

Non nos humillaredes NUNCA MÁIS!

Artigo publicado na versión dixital de Sermos Galiza, o 13 de novembro de 2013. A versión orixinal pódese consultar aquí.

O trece de novembro de 2002 comezaba a abrir a porta desveladora daquel gran segredo que ocultaba a gravidez desde había oito meses ben cumpridos. Ían avanzando as xornadas e estaba pronta a soñada semana corenta, aquela en que a dor derramaría cara á vida nova.

Recén retornada da protocolar consulta xinecolóxica que confirmaba que aquela pequena comezaría a pedir paso en breve, prendo a televisión á procura dun pequeno repouso pasaxeiro, acompañado de distración simple que despistase o pensamento e repuxese a canseira xestacional, mais a imaxe audiovisual recíbeme cunha sacudida informativa: Prestige, un petroleiro, unha vía de auga, escape de fuel, forte temporal, perigo de afundimento, desastre ecolóxico, costa galega, Muxía, zona cero, SOS.

Non podía imaxinar que aquela confusión inauguraría o que nos días sucesivos sería a miña procura compulsiva de secuencias de imaxes e informacións a través de todos os medios posíbeis, próximos e lonxanos, que convertesen en respostas firmes e convincentes tantos interrogantes a viciaren o ar. E a resposta chegou desde a esfera política con responsabilidade de goberno: cumpría afastar o barco da costa para evitar a catástrofe ecolóxica.

Fomos ficando sós /o Mar, o barco e mais nós, ecoaban en min os versos de Manuel Antonio.

O barco ameazaba día tras día con se partir en dous. O chapapote non cesaba na súa teima de ver o sol para tinguir de luctuosa noite negra a asfixia do bravo océano, coa primeira marea negra intoxicando as praias entre Fisterra e Touriñán e activadas as primeiras prohibicións de áreas de pesca, mais deitando lonxe a ferida supurante e co armador culpábel preso na prisión de Teixeiro. Chegan as declaracións tranquilizadoras do goberno galego e español, que logo se souberon narcotizadoras do pobo e ás que a masa popular deu resposta en forma de reivindicativa Burla Negra ao berro coral de Nunca máis. Porque a memoria persoal e as hemerotecas falan: “Estuvo a punto de provocarse un nuevo Erika, pero se ha evitado”, “No se trata de una marea negra, sólo de un vertido de fuel”, “Sale muy poquito combustible, un reguerito de fuel que se apaga y vuelve a salir en forma de bola, un manchón…”, “La rápida actuación de las autoridades españolas ha evitado una verdadera catástrofe pesquera y ecológica” .

Seis días despois impúxose o escenario máis cruel para a tramoia política máis indignante argallada contra o mar, a vida no mar, as xentes do mar, nun país que respira mar de ardora e arrolos de salitre. Millas e toneladas aliadas nunha catástrofe de magnitude previsíbel só para aqueles que non tiñan autoridade nin poder para recompor o sentido común desde intereses colectivos nacionais. Quilómetros de costa asulagados a medraren a ritmo vertixinoso para transparentaren a infamia dunha restra de declaracións obscenamente negadoras da realidade.

As imaxes da canle televisiva oficial galega legaban a miseria da infamia da mentira oficial contradicida pola realidade cruel e devastadora doutras canles, españolas e internacionais, que clamaban verdades sen censura.

E o meu corpo a rebulir por dentro asistía ao desconcerto de voces e imaxes, á raiba contida e desesperada que o verme da mentira sempre quere inocular en nós para disfrazar a chuvia no país da chuvia.

Marea negra, marea negra, repitan comigo, catástrofe ecolóxica, medioambiental e económica sen precedentes. Perdemos o mar, perdemos a mariña, perdemos a vida. Muxía, zona cero, orixe da cartografía da toponimia galega costeira petroleada.

O cadavre d’ o Mar / fixo d’ o barco un cadaleito, vaticinara Manuel Antonio.

Mais, á par da derrota, da indignación e da impotencia, cando a marea branca solidaria se abre paso como activa rosa do ventos, a natureza seguiu o seu curso en min e o cinco de decembro, ás 04:30 horas, aquela nena chegou a nós para inaugurar un tempo novo. No difícil trance dos meses previos que supón decidir que nome recibiría, que palabra a identificaría a si propia e perante o mundo, que voz nos uniría como un cordón umbilical extrauterino, a decepción do presente levounos á ilusión por un futuro mellor, máis xusto co mar e a mariña. Mariña, ese tiña que ser o seu nome.

Hoxe, once anos despois e coa esperanza nun procedemento xudicial obxectivo, imparcial, rigoroso e sobre todo xusto, voltamos a revivir o acedo desgusto da decepción, mais agora inflamada perante unha sentenza que nega a existencia de responsábeis -logo hai irresponsábeis!-, absolve os acusados e exculpa o Estado.

E así fomos ficando sós, sen o barco, sen o mar e sen responsabilidade política.

Hoxe, once anos despois, a nosa Mariña ve as imaxes devastadoras daquela derrota colectiva. Aniñan no ar as preguntas máis racionais da infancia. Por que pasou? De quen foi a culpa? Como única resposta, interrogamos tamén. Ti que pensas? E Mariña sentenza: de quen mandou botar o barco ao mar lonxe?

Ben sabemos que hoxe non chove. Convoquemos a vontade da razón e o corazón orgulloso de país para asegurarmos que non lles permitiremos pensar que poden mexar por nós.

Porque desta Memoria da Noite, coreando os sons de Luar na Lubre,

Volverei, volverei á vida

cando rompa a luz nos cons

porque nós arrancamos todo o orgullo do mar,

non nos afundiremos nunca máis;

que na túa memoria xa non hai volta atrás:

non nos humillaredes NUNCA MÁIS.

Galeusca 2013

Artigo publicado na versión dixital de Sermos Galiza o 2 de novembro de 2013. A versión orixinal pódese consultar aquí.

A “boa vila” de Pontevedra, en definición do ilustrado Padre Sarmiento, acolleu entre o 25 e o 27 de outubro o Encontro da Federación Galeusca 2013 que aglutina, a piques de se cumprir o 30 aniversario da súa constitución en Poblet, aqueles escritoras e escritores cuxa lingua de creación é o galego, éuscaro e catalán e que, conxuntamente, suman a nada infravalórabel cifra de máis de 2.000 autoras e autores dentro do Estado español. Unha cantidade que se multiplicará substancialmente en réditos, para aquelas persoas que tanto gostan de o mediren todo en conta de balances de resultados e en forma de ruidosa caixa rexistradora, se falamos de número de lectores e lectoras en lingua orixinaria e noutras ás que se chega a través da tradución, de préstamos bibliotecarios, de operacións económicas da industria cultural ou de achegas ao PIB.

O tema proposto para a reflexión conxunta e o intercambio de ideas e experiencias entre as tres realidades culturais era “A literatura infantil e xuvenil: perspectivas de futuro e adecuación a novos formatos”. Futuro e novos formatos, insistimos, velaí a escolla dun vocabulario nada inocente no que acreditamos e a partir do cal debullarmos os nosos proxectos.

A condición de Galiza como anfitrioa nesta convocatoria, cuxa organización rota anualmente entre as tres nacións sen estado, permitíanos saudar e lembrar os nosos catro Premios Nacionais de Literatura Infantil e Xuvenil: Paco Martín, Xabier P. Docampo, Fina Casalderrey e Agustín Fernández Paz, construtores dos alicerces inauguradores dun espazo literario de formación e ocio imprescindíbel e, asemade, modelos orientadores de aprendizaxe para moitos outros escritores e escritoras novas que xa están a acrecentaren con forza o ronsel da escrita para este público selecto e selectivo.

O noso agradecemento á súa escrita comprometida e pioneira, en épocas en que case todo estaba por nacer, e o orgullo polo seu incuestionábel recoñecemento, que sempre semella saber a pouco, porque somos ben conscientes de que grazas ao firme desafío proposto e ao arriscado custe da súa escolla lingüística, hoxe a literatura infantil e xuvenil escrita en galego por diferentes xeracións está presente como realidade nos catálogos literarios, escaparates, feiras internacionais, congresos especializados, na listaxe de honra do IBBY; é premiada con recoñecementos propios e foráneos á altura de calquera outra literatura; vémola amplificada nas múltiples traducións, musicada e dramatizada, para alén de representada internacionalmente na persoa de Agustín Fernández Paz, proposto como candidato ao premio Astrid Lindgreen.

Do contido íntegro dos diferentes relatorios que pode ser consultado en liña e mais dos sempre necesarios, por enriquecedores, tempos de intercambio de opinión e debate de ideas, constatouse a necesidade de conxugarmos dous retos: preservar o texto para que a literatura infantil e xuvenil contribúa para a formación do lector literario e, ao tempo, apostar por novos formatos de creación e divulgación que aproveiten os puntos fortes que a interdisciplinariedade e a tecnoloxía nos está a ofrecer xa no presente, para salvar distancias físicas e de xénero propiamente ditas, así como poñer en valor e reforzar aquelas experiencias en andamento e con avaliación altamente positiva como os obradoiros literarios de expresión escrita e dramática para a infancia e mocidade, os clubs de lectura, o audiovisual, a música, a innovación pedagóxica no achegamento da poesía ás aulas…

As conclusións xenéricas aprobadas neste Galeusca tamén son públicas e recollen, en síntese, a folla de ruta dos principios irrenunciábeis que cumprirá seguir defendendo nestes tempos de augas avoltas.

Escribir para sementar un bosque de carballos e bidueiras ou para avolver o río das mentiras e dos medos.

Escribir literatura infanto-xuvenil para todos os públicos, capaz de deitar muros de intolerancia e ultrapasar todas as portas, empezando polas da casa e as da escola; escribir unha literatura viva, visibilizadora dos ocultamentos, reparadora dos silencios forzados, liberadora de estereotipos desleixados, cohesionadora da sociedade; escribila para superar prexuízos discriminadores, para interconectarnos con outras redes culturais, para ampliar espazos de habitablidade e ángulos de visión desde retinas permeábeis.

Escribir literatura infanto-xuvenil para continuar a soñar e axudar a soñar e transformar o mundo desde a procura de alternativas respectuosas e solidarias na súa diversidade

Eramos ben conscientes antes de chegarmos ao encontro de Pontevedra das alertas e ameazas, da súa procedencia ideolóxica e mais da autoría, con nomes e apelidos, responsábel deste proceso-barbarie de aculturación que teiman en impor na sociedade, negadora e desposuidora dos altos valores que transmiten e nos que tamén coeducan as nosas literaturas, estas que creamos desde o noso centro do mundo, aberto aos demais e disposto a se deixar contaxiar con novas perspectivas.

Con todo, era fundamental escoitármonos neste foro de convivio, en comunidade de irmandade que pensa, actúa, crea, recrea e enreda desde principios éticos e obxectivos literarios comúns.

Ningún mellor remate para este encontro anual da Federación Galeusca que a reafirmación na imprescindíbel e irrenunciábel conciencia de resistencia desde o optimismo que nestas xornadas respiramos, para continuar a tomar alento sempre fronte ás dificultades maiúsculas.

Sexamos conscientes, cidadanía implicada, da importancia da literatura infanto-xuvenil, mimémola na casa e na escola, leámola e contémola, valorémola e apostemos por ela como consumidores e mediadores.

Constatamos que hai ilusión e amor, hai forza creativa e, por iso, co noso traballo e desde o compromiso, máis cedo que tarde os resultados en forma de froito colectivo serán certos.