De pergamiños, follas voandeiras e libros ao .gal

A escrita é un dos meus GPS e cada libro remata por encerrar en si propio unha viaxe íntima.

Agora que toca presentar o décimo fillo na escala de sucesión, despois dun tempo de xestación moito máis longo do que se poida pensar, é boa hora para botar a ollada atrás e reparar nalgúns impulsos que finalmente acabaron por chamar pola escrita en De pergamiños, follas voandeiras e libros ao .gal. Breve historia da literatura galega.

Unha conversa co director da editorial Xerais concluía co meu compromiso de redacción dunha breve historia da literatura galega, divulgativa, accesíbel para o público xeral, para calquera persoa que sentise a curiosidade de saber o porque da razón de ser e andarmos a falar de letras galegas. Sería cousa só dun primaveral 17 de maio ou, á vista dunha celebración que xa viña de lonxe, dende aquel pioneiro 1963, a festa daría para moito máis?

Nos comezos desta escrita confluían varios camiños.

O primeiro estaba marcado pola deriva antigaleguista do goberno galego, en infeliz expresión incoherente ou surrealista, si, mais certeiramente dolorosa e con graves consecuencias para a boa saúde do estudo e do uso normal da lingua galega e a súa transmisión interxeracional.

O segundo, con claras interseccións co primeiro, estaba trazado polo peche dunha editorial galega en cuxo catálogo partillaban espazo público até tres libros da miña autoría, vinculados coa divulgación da literatura galega, que semellaban condenados a novos silencios, previo paso urxente polas afanadas trituradoras de papel.

O terceiro viña determinado polo natural paso do tempo que me recordaba que cumpría a maioría de idade como profesora de lingua e literatura galega, unha escolla profesional na que me fun ratificando, curso tras curso, canda aprendizaxes múltiples vividas con tanto alumnado; profesora dunha materia que expresa toda a cultura e ser dun pobo e que agora, era maltratada, cando non desprezada, desde esferas que teñen a responsabilidade de a protexeren e pularen por ela.

A incomprensión, impotencia, desolación, raiba, ante a mínima falta de sensibilidade e o abuso do desprezo, por parte do goberno responsábel en materia de educación e política lingüística, mais non só nestas áreas, cara á progresiva normalización lingüística iniciada aló polos anos 80, percibido como cidadá galega, mais tamén como persoa implicada desde diferentes ámbitos, persoais e profesionais, na normalización lingüística, nomeadamente desde o plano educativo, presidiu o contorno da escrita deste libro.

Era preciso non enganar ninguén fronte a tanto discurso impostor oficial que engaiolaba con palabras opacas como plurilingüismo para disfrazar un intento involucionista, sen apoio social, de relegar o galego á simple anécdota tolerada ou permitida en contextos lúdicos e festivos, propios do entretemento e, ao tempo, prohibida por primeira vez na historia democrática recente naqueloutros vinculados ao coñecemento científico e a aprendizaxe das nenas e nenos na súa primeira escolarización.

Era preciso non calar, non sucumbir á tentación de dalo todo por perdido pola forza do poder dos decretos, mais sen a razón nin o afecto polo que somos e representamos no mundo como galegos desde a nosa expresión cultural en galego.

Era precisa a dedicatoria:

Con gratitude,
para todo o alumnado
que tanto me aprendeu
nesta maioría de idade
de profesión e vocación

Era preciso un saúdo de presentación para vós, lectorado curioso, a xeito de nota introdutoria que vos recibise no libro e do que agora adianto un breve extracto.

Celebrémonos na palabra!

(…)

Imposíbel rexistrar aquí, lectorado observador, nunha medida fiel e honrada coa realidade, a historia da literatura galega a través de todos os nomes e obras que hoxe apreixamos como un legado patrimonial. É por iso que, desde xa, a honestidade obriga a advertir que estas páxinas apenas poderán ser un contributo para a irrenunciábel transmisión e coñecemento do feito literario galego, un compendio da evolución do relato da escrita literaria en lingua galega desde as orixes até a actualidade que favoreza o achegamento de toda aquela persoa interesada en se mergullar na ficción creativa de versos, narracións, diálogos e pensamentos.

Porque só é posíbel valorar aquilo que se coñece e ben sabemos que aínda agora a un segmento de poboación galega moi relevante non se lle permitiu ser alfabetizado na lingua propia do país nin educado nos seus valores culturais fundacionais nin moito menos instruído no decorrer da historia, do patrimonio arquitectónico, da literatura oral e impresa, da música, etc.

Nunha obra destas características e dimensións reducidas, elaborada a partir dunha materia prima vizosa e delongada nos séculos, deberemos renunciar á recolleita explícita da totalidade da creación literaria en todos os xéneros para non converter tampouco estas páxinas nun simplista relatorio enciclopédico de nomes e títulos de obras que pouco contribuiría, ao noso entender, para o coñecemento global do corpus literario e a súa significación nos diferentes contextos etáreos en que este xurdiu e medrou.

Anticipo, pois, lectorado cómplice, que as limitacións de espazo non permitirán que nos acompañen na singradura todos os autores e autoras, merecerentes de protagonismo principal nesta ágora das letras, que escribiron os capítulos desta historia nin aos presentes que a están a construír, con idéntico merecemento, lles será concedido o espazo e a atención que lles corresponder.

O noso principal obxectivo de facer visíbel o que para tantas persoas estivo sempre oculto, translúcido e relegado á incomprensión ou o que para ti está a ser obxecto de estudo agora estaría cumprido se, no fin da túa xenerosa lectura destas páxinas, a literatura galega forma parte da normalidade lectora do día a día como unha outra realidade contemporánea de expresión cultural integradora dun pobo vivo e comprometido, para que os escritores e as escritoras en lingua galega non se tornen en voces náufragas nunca máis.

Para todas as persoas que, desde o galego como opción lingüística, construíron esta patria das letras na que recoñecérmonos e da que tanto nos orgullamos, presentes e ausentes, a nosa máis sincera admiración e homenaxe.

Advertisement

Labrego con algo de poeta. Biografía de Manuel María

Toda fin de etapa xera expectativas, mais tamén medos e incertezas. Cando ese punto e final o traza a superación da nosa licenciatura en Filoloxía, ao tempo que se abre un espazo de expectativa profesional, o plano persoal séntese realizado e coa forza intensa que pulsa o futuro próximo que desexas converter nun novo punto de inicio.

Aquel monllo de inseguridades viuse sorprendido a comezos dos anos 90 cando Francisco Pillado, director dos Cadernos de Teatro, mantivo un encontro cun grupo de compañeiras e compañeiros de promoción, no que asumimos a encomenda de realizar unha edición de La Galiciana de Xoán da Cova, Anxo Gómez e eu.

A ilusión era inmensa, facilmente imaxinábel, mais tamén a acrecentaba o feito de ternos recomendado que falásemos con Manuel María, pois era un gran coñecedor do famoso idioma trampitán que inventara aquel curioso autor ourensán.

Unha vez organizado o noso primeiro plan de traballo como filólogos, decidimos viaxar a Monforte, á libraría Xistral, previa cita telefónica con Manuel María.

Moi pouco sabiamos naquela altura do autor, remataramos Filoloxía Hispánica -Subsección Galego-Portugués sen ter lido un só verso seu, polo que a nosa documentación se limitaba a algunhas fontes orais amigas partilladas que evitaron o noso ridículo maiúsculo.

Cara a Monforte nos diriximos con toda a expectación como compañeira de viaxe. Localizamos a libraría, entramos timidamente, presentámonos a Saleta e ela nos encamiñou cun sorriso afábel cara á mesa camilla de traballo e conversa onde nos agardaba Manuel María.

A súa espontaneidade, a riqueza da conversa e a prolixa información con algún que outro documento gráfico que nos subministrou converteu aquela xornada de traballo nun día inesquecíbel na nosa memoria, tanto que no retorno á casa en coche sentiamos ter sido partícipes dun momento irrepetíbel e mesmo aínda máis convencidos de que aquela nosa escolla académica non fora nada errada.

O encontro humano levou á descuberta do escritor, nomeadamente do poeta, e o contacto persoal retomouse grazas a nos converter co tempo en veciñanza coruñesa, o que facilitou o encontro periódico en todo tipo de actos e eventos culturais, literarios, cívicos ou políticos.

O interese pola súa extensa obra poética medrou até chegar a se converter no título do que debería chegar a ser unha tese de doutoramento que finalmente Boloña obrigou a ficar en cadernos con páxinas de anotacións e múltiples horas de lectura ben investidas para o regusto da lectora.

E chegou este 2016 coas roupas centenarias das Irmandades da Fala e cun 17 de maio que nos propón achegarnos, superadas sombras previas, a unha luz resucitada, tomando prestado un dos case cincuenta títulos poéticos de Manuel María.

A proposta de escrita dunha biografía divulgativa por parte de Vítor Freixanes, para a Editorial Galaxia, permitiu trasladarmos á escrita algunhas daquelas anotacións para procurar construír un discurso abreviado dun autor referencial na literatura galega e intelectual comprometido durante a segunda metade do S. XX.

Autor e obra habitan en intercomunicación permanente, por iso os seus versos trouxeron consigo o alento poético para o título final da biografía de Manuel María: Labrego con algo de poeta.

O conxunto dunha obra literaria que se aproxima aos cen títulos en perfecta e harmónica simbiose cunha actitude vital coherente, consecuente e firme nos seus principios nacionalistas galegos fican retratados neste libro que quere ser, de principio a fin, homenaxe agradecida a quen practicou sen descanso nin renuncia tanto amor aos próximos, á casa, á tribo, ao país, ao pobo, á cultura, á literatura e á lingua galega.

(Re)habitar a casa da infancia

Artigo publicado na edición local de La Voz de Galicia o 29 de marzo de 2015. A versión orixinal pode consultarse aquí.

Iniciamos esa viaxe íntima en que alguén chama por nós nun fluído casulo amniótico protector uterino que non lembramos e continuámola nunha outra estrutura arquitectónica e emocional que tamén nos constrúe humanamente entre a sucesión de experiencias iniciáticas vividas nos seus cuartos na compaña da familia.

O alto de Cillobre ou o mesto paseo dos plátanos da estrada de Coiro eran o compás nas mans da nena que anunciaban a chegada ao territorio da infancia ceiba das gaiolas urbanas, aquel onde o tempo camiñaba sen que as agullas do reloxo o pautasen ritmicamente.

As rutinas do traballo da casa-panal eran as verdadeiras donas do tempo.

Na Laracha, na parroquia de Torás, a morada da infancia e mocidade, no Empalme, daba nome propio e identidade familiar naquelas primeiras encomendas da avoa, compañeira eterna e sen descanso dun mostrador de mármore branco presidido por un cepo de carballo que incluso na hora do xantar a reclamaba.

– Dille que es da carnicería, neta de Mercedes da carnicería.

Non había mellor carta de presentación.

Desde o descanso da escaleira que fai transitar a casa entre o día e a noite, entre as horas de labor e as de descanso, é preciso voltar ás escasas fotografías en branco e negro para comprender a chegada da cor.

Descubrir unha película tolerada na pantalla lúgubre do cine Avenida, procurar a compaña brincadora da amizade na Miñoteira, recoller o leite fresco con tona en Leborís, mercar o pan arrecendente na de Paxín, o subministro da cociña no Forno e as pipas na de Negreira coas que acompañar tardes con proxectos de futuro ilusionante na praza principal cuxo nome prefiro non transcribir.

O sabor das filloas triscantes para saudar o entroido ou as natillas con nubes de neve gratinadas das tardes dos domingos.

O arrecendo das orellas no cestón de vimbio sempre descuberto polos netos larpeiros na véspera do día principal ou a cita semanal coa inmensa pota dos rixóns a coceren lentamente na incombustíbel cociña de ferro.

A vista inquieta ante os paquetes envoltos en papeis de cores ordenados na mesa da galería cada seis de xaneiro ou ante a chegada primaveral das andoriñas ao niño do patio que agardaba como símbolo protector do lar. A ollada transformada coa experiencia da vida que aprende a conciliar para sempre a visión do alegre e conversador cuarto da festa, presidido polos mobles de castiñeiro centenario, e do silente e lutuoso primeiro velorio do fogar.

A escoita do primeiro bruar da pólvora festeira e dos gaiteiros do pasarrúas anunciador da chegada do 15 de agosto. O ritmo do traballo pulsado, desde todas as mañanciñas, nos golpes da macheta? A pegada táctil da morte no corpo chamuscado do porco, nas mans amasadoras da zorza para encher os centos de chourizos que logo descansarían no afumadoiro, as mesmas que apreixaban con forza, ás agachadas, o pasamáns das escaleiras para baixar á canchaperna desafiando a advertencia do avó.

O paso do tempo pervive insculpido nas lembranzas que nunca pediron permiso para ficar, mais continúan vivas como precisos bisturís para non nos extraviar no que non somos, para non andarmos os días de incógnito. Os fotogramas de onte e antonte sucédense, como capas sedimentarias, nunha prórroga infinita nos sentidos corporais que se resisten a prescindir da memoria das pegadas enraizadas, mais que tanto axudan a entender na madurez da pel.

É preciso deter o paso ante tanto bulir alleo e ollar de fronte o retrovisor para te reencontrar co teu territorio físico referencial e poder mirar cara adiante.

No xogo da vida quen manda é o tempo mais o que conta é a porosidade das lembranzas.

Outro día sen sol

Acordei cedo hoxe porque a planificación programada desde varias pólas esixía rigorosa e sincronizada temporalización.

Derrotoume descubrir, outra mañá, o caprichoso sol acubillado, morriñento e sen vontade de querer cumprir cos deberes que lle corresponden na cronoloxía sucesiva de follas penduladoras que puntualmente nos ofrece na terraza a “Panadería Alpa”.

Reencontreime con X. e cumprín a promesa de lle entregar a reprodución daqueles cartaces que lle correspondían, como agradecemento pola súa estimábel colaboración realizada gratis et amore, a este pensionista ou representante de clases pasivas (aí queda iso! que se note quen traballa e quen non neste país que xa se sabe que hai moito vicio!!).

Continuei o meu GPS particular, ben secuenciadiño para aproveitar o camiño urbano a pé e prescindir do coche, sempre alborotador do ánimo, propio e alleo. Cheguei onda C. para me asegurar de que o proceso de recuperación posoperatoria continúa á perfección. Non percibo acopio desmadrado de medicación, como aqueles responsábeis do goberno galego acusaban. Está contenta porque se confirma a redución do consumo de Nolotil (desculpen a publicidade, xa sei que o politicamente correcto sería falar de xénero xenérico, -redundancia intencionada, advirto!- mais ben sabemos que non todo é sempre o mesmo nin tanto ten!), mais, con todo, asegúrolles que non ma imaxino tampouco manexando as pílulas sobrantes na revenda da dopaxe calquera día destes! Está preocupada, si, porque non sabe que vai acontecer cando dentro duns días volte á farmacia. Por que? Porque, ademais de paciente (moi paciente abofé!), é pensionista e seica agora as relacións comerciais deben ser menos xenerosas cos representantes destas clases pasivas que, mira ti por onde que caprichosas che son as palabras!, traballaron a ferro toda a súa vida.

Prosigo o itinerario e por fin, despois de varios intentos nas últimas semanas, véxome con F. Que casualidade! F. é a inicial do seu nome propio e identifícaa tamén profesionalmente como Funcionaria da Consellaría de Educación. Unha profesional en activo, como tantas!, que aprobou con inxente esforzo hai uns anos as oposicións ao sistema público de ensino, como tantas!; sen destino definitivo, como tantas!; e que descoñece por completo o seu futuro laboral para o curso que comezará o vindeiro setembro. Substituta de zona podería ser das mellores opcións…

No camiño de retorno, preguntando cara ao ceo onde está o sol?, quen prendeu o sol?, abotoo un chisco máis a chaqueta porque a brisa vén fresca.

Aínda me acompaña nos últimos metros encostados a voz telefónica de V. Que facer coas dúas familiares, nai e avoa, día a día máis dependentes, que ten que atender? Confirmado: RIP para calquera propósito de axuda oficial. Porque como na casiña e cos da casiña estas cousas non se fan en ningures… Si, muller, como sempre foi! Para que mudar as cousas? Para que avanzar se calquera tempo pasado foi mellor? Ademais, a que vén esta teima de querer durar tanto?

A ollada lévame ao encontro co sempre puntual inmigrante que está a vender panos de papel no cruzamento das avenidas máis transitadas, quero dicir endemoniadamente barulleiras (por certo anda algo máis demacrado do habitual, observo… menos mal que o centro de saúde está aquí moi próximo… ou se cadra non, é posíbel que sexa o destino máis inalcanzábel neste momento…).

Finalizo a tourné matutina, hiperreducida coma o IVE -hiperreducida a tourné ou eu? valoren por si propi@s…- reencontrándome con quen non é aceptado no mercado laboral desde hai máis de dous anos, como tantos tamén! Por certo, unha digresión máis: canto tempo hai que non coñecemos os datos oficiais do paro por parte dos chamados gobernantes?; con quen non é consultado se lle apetece traballar ou non porque hai tempo que non nace a máis mínima opción; se ten estímulo ou non, se é suficientemente incentivadora ou non para alentar na procura dun novo traballo a cativa axuda familiar pronta a extinguir…

Entón, caio na conta, estou rodeada dos máximos responsábeis deste sen vivir que obrigan ao goberno cada Venres de Dores a tomaren desmedidas medidas -non é burda redundancia, non!- xusticeiras contra toda a sociedade, porque até o de agora viviron moi requetebén e moi por riba das súas posibilidades: pensionistas, parad@s, inmigrantes e funcionariado. A f(r)actura social está en marcha, tod@s estontead@s cunha nova dose de prepotencia desoladora sempre un pouco superior á anterior para coutar calquera intento de reacción. Así que a conformárseme que a cousa aínda ha ser peor! Non hai como boas doses de resignación para superar esta teoría do shok social noqueador. E de paso contribuamos a quebrar a cohesión social interna, culpabilicémonos entre nós na panadería, no supermercado, na libraría, na farmacia, no bar do barrio, e levantemos os índices acusadores: a culpa é túa, funcionaria, enferm@ dependente, inmigrante, pensionista e parado. Demasiada maioría social a pulular por aí que atenta contra as históricas prebendas repartidas entre unha minoría privilexiada.

E claro, enfronteime máis unha vez á crúa realidade que agora toca tamén en Mércores de Paixón (?) e comprendino todo.

Comprendín por que aínda hoxe, andando o mes de xullo, tampouco podía saír o sol. Mais pensei: o sol ha saír! Abofé que ha saír!