Este artigo en galego foi editado en inglés no libro “Creation, Publishing, and Criticism“, publicado en 2010 por Peter Lang, e coordinado por Laura Lojo, María Xesús Nogueira e Manuela Palacios. Aquí poden verse fragmentos do volume completo.
Unha editorial é a última man amiga que nos entrega o agasallo da creación literaria, o xastre que sempre viste do trinque, ficcional ou non, o último chanzo para accedermos ao goce que sempre oferta a palabra poetizada, narrada, investigada, dramatizada, para o escenario público, plasmando en versión impresa ou dixital a nosa necesidade de contar. E todo isto, adobiado de certo pudor que o respecto polo lectorado nos merece á hora de lle trasladarmos un xeito persoal e matizado de concibirmos o tempo e o espazo da nosa realidade inmediata ou figurada, desde a interpretación doutros imaxinarios de antano ou aínda ousadamente futuríbeis.
Unha editorial dá corpo á alma que primeiro foi en nós pensada e enfiada a través da comuñón das palabras, da analepse ou prolepse do tempo brincadeiro, dos circunloquios discursivos dos personaxes, das elipses presentidas, das metáforas adiviñadas…
Unha editorial exporta, con efecto multiplicador, para as xentes e os mundos multidiverxentes, malia ansias estéticas imperiosamente uniformizadoras, as infinitas maneiras de comprender(se) e de explicar(se) coas que os creadores e creadoras van alimentando en cadansúa cultura, con ritmo tecleante, páxinas e pantallas inicialmente ermas.
Ao pasearmos polo fondo dos nosos catálogos editoriais, visibilizamos tamén aquelas escritoras e escritores que lles dan razón de ser a un corpus literario, que o converten en verdade ou cando menos en existencia tanxíbel.
Mais, se analizarmos o mundo da edición narrativa galega, e en galego, desde unha perspectiva de xénero –humano, extraliterario, polo tanto- decatarémonos da difusión social que os órganos editoriais exercen realmente, como distribuidores, canalizadores das obras literarias, ao tempo que (in)formadores dos potenciais lectores. Ora sexa en positivo, como altofalantes contadores da obra narrativa de autoría feminina en lingua galega ora en negativo debido precisamente á non visibilidade destas, aparente contradictio in terminis. Velaquí as narradoras galegas protagonistas, in praesentia ou in absentia.
Porque sabemos que os nomes públicos e recoñecíbeis das nosas escritoras, aquelas que xa dan que falar, nomeadamente das nosas narradoras, son os que están efectivamente litografados, e por veces visualizados na correspondente fotografía, nas portadas, nas lapelas e nas contracapas do obxecto libro. Mais tamén intuímos que se cadra non están todas as que son, pois perdemos no camiño moitos nomes de mulleres escritoras novas que as múltiples convocatorias de premios e certames literarios, supostamente modestos por iren dirixidos á creación máis novísima, nos vai ofertando ano tras ano.
Mais imos comezar pola xénese, como na vida mesma, para centrarmos o tema de reflexión, pois só desde a concreción exacta do punto de partida é que podemos albiscar e valorar o desenvolvemento das nosas valoracións.
A literatura galega existe, como tal, desde a Idade Media, construíndo unha primeira etapa esplendorosa e recoñecida, como referente, en toda Europa, e onde, á vista das investigacións actuais, os cancioneiros reflicten sinatura única en versión masculina.
Non é posíbel apoñerlle un desenvolvemento cronolóxico evolutivo regular á nosa creación literaria, como sería de agardar nun contexto normalizado, porque tampouco gozou del a sociedade nin a máis poderosa ferramenta de comunicación que fixo nacer a literatura de seu: a lingua galega. Malia todos os atrancos sufridos polo sometemento político, social, económico e cultural do Reino de Galiza a un proceso colonizador após o século XV, foi o pobo quen, mantedor da lingua galega na súa vertente oral, actuou de garante dunha literatura popular rica que, posteriormente, axudou a (re)construír un potente universo literario, conforme a nosa idiosincrasia e tradición.
Rosalía de Castro, na segunda metade do século XIX, inauguradoa da nosa literatura culta, reconciliaría o pobo coa escrita literaria na lingua de seu, tomándoo como exemplo de sabedoría popular, ao tempo que destinatario das aldraxes das mentes colonizadas, erguéndose na súa voz altiva e reivindicadora.
Rosalía de Castro, sempre vixente, sempre actual. A poeta, a narradora, a ensaísta que converteu os dous prólogos aos seus poemarios en lingua galega, Cantares Gallegos e Follas Novas en auténticos manifestos rotundamente posicionados a prol dun pobo humillado e dolorosamente marxinado. Rosalía de Castro, que sabía para quen escribía, por que e desde que preconceptos por razón de xénero:
Daquelas que cantan as pombas y as frores
todos din que teñen alma de muller,
pois eu que n´as canto, Virxe da Paloma,
¡ay! ¿de que a terei?
Se diriximos a ollada ao espello do noso presente literario en función da variabilidade de xénero, cómpre situarmos ben cuantitativamente de que é que estamos a falar.
Actualmente, a Asociación de Escritoras e Escritores en Lingua Galega conta cunha base asociativa que supera os 380 escritores, dos que apenas son mulleres un 20% aproximadamente, números que nos afastan aínda da paridade e que deberemos reducir algo máis se ficamos só con aquelas que, como demanda o título desta intervención, son recoñecidas polo seu labor narrativo, e non poético, dramatúrxico ou ensaístico.
Desequilibrio, pois, como punto de partida desta nosa reflexión.
Unha análise en paralelo do espazo que ocupa a obra das narradoras galegas nos catálogos editoriais permítenos albiscar algunhas consideracións iniciais:
-
Acrecentamento importante de publicacións de autoría feminina nos últimos anos, o que leva a falar de eclosión de sinaturas literarias con nome de muller a algúns sectores da crítica, condición que cando menos debe ser colocada polo de agora en corentena, posto que en ningún momento adoita mencionarse, nin moito menos parabenizarse, un hipotético elevado número de escritores varóns.
-
Construción de coleccións illadas, dentro dalgún catálogo editorial, dedicados á escrita de/para/sobre mulleres –desculpen o xogo preposicional-, o que debe facernos reparar no acerto, e sobre todo na eficacia social e cultural, de introducirmos en guetos de illamento ou contención só unha parte da autoría literaria e non a outra. Cales as vantaxes de adscribirmos hermeticamente por sistema unha novela ou relato breve a unha franxa de idade prefixada, a unha colección concreta, a unha temática única e ademais exclusivo da etiqueta de MULLER A MULLER? Adoita ser sempre viábel?
-
Presenza desigual da autoría con nome de muller nos diferentes catálogos promocionais das editoras en lingua galega, o que pode conlevar a valoracións externas a este respecto pouco obxectivas. Son algunhas editoriais galegas máis sensíbeis ou receptivas á escrita literaria asinada por mulleres?
-
Constatación de estar a ser a obra narrativa escrita por mulleres, en moitos casos, superadora e mesmo transgresora de cánones literarios rutineiros, multiensaiados e de estereotipos propios de sociedades conservadoras, promovendo unha escrita sorprendente pola súa capacidade renovadora, intervencionista e inauguradora de escenas, espazos e roles propios da muller que agora son ficcionados e visibilizados como protagonistas.
-
Ausencia da consideración de autoras para as tradutoras que decote verten para a nosa lingua propia obras senlleiras representativas doutros sistemas literarios e, asemade, colocan noutras bocas e noutros pensamentos a literatura galega, abrindo as nosas paisaxes exteriores e os nosos mundos interiores á xanela aberta que conduce ao horizonte.
Preguntámonos: como é a secuencia dos feitos que nos achega á obra narrativa dunha escritora? Achegámonos a ela vía catálogo editorial e campañas de mercado promocionais da propia casa ou veñen precedidas e avaladas mediática ou exitosamente por un recoñecido premio literario precedente? Ofértannos os medios de comunicación ao público lector un acceso á obra de creación, mais tamén á personalidade e pensamento completo das escritoras ou, tamén, aquí a información é sesgada, pautada ou condicionada por razón de xénero perfectamente ubicado no seu rol tradicional? Por que lemos entrevistas ás nosas escritoras onde a grande preocupación do entrevistador é o que pensan os fillos da entrevistada polo éxito da súa nai escritora penalizando a propia obra nada da súa pluma e da súa intelixencia creativa?
Viaxemos entón, en primeiro lugar, por unha mostra das actualizacións editoriais narrativas en galego máis recentes. Primeira conclusión rápida, se se me permitir para non me extralimitar do espazo requirido: a proporción entre escritores e escritoras dista moito de ser equitativa, independentemente do xénero –literario, claro está, nesta ocasión- sobre o que se traballar. Malia todo, si cómpre facermos mención explícita dunha maior atención autorial en voz de muller no ámbito creador da literatura destinada ao público infantil e xuvenil, onde non só localizamos un maior número de narradoras, senón que tamén son autoras responsábeis dunha rica produción e con recoñecido éxito para os seus destinatarios: Fina Casalderrey, Gloria Sánchez, Helena Villar, Mª Victoria Moreno, Marilar Aleixandre, Ana Mª Fernández, Ánxela Loureiro, Concha Blanco, Paula Carballeira, An Alfaya, Palmira G. Boullosa, Uxía Casal, Marisa Núñez, María Reimóndez, Elvira Ribeiro, Ledicia Costas ou María Canosa.
Porén, como o valor da cualidade da obra é o que debemos primar, cómpre pórmos en valor a presenza e relevancia das obras das nosas narradoras en lingua galega como referentes merecedores de premios literarios, algúns mesmo promovidos polas propias editoras -recoñecemento da casa-, mais tamén referenciarmos a súa atención alén das nosas fronteiras xeográfico-lingüísticas mediante as traducións que as editoriais promoven para outros mercados do libro exteriores; e, finalmente, a taxa de máis grata portaxe para escritoras e escritores que permite medir o éxito máis sabedor: o recoñecemento dos lectores e das lectoras.
A literatura galega conta no seu haber, precisamente, na categoría de literatura infanto-xuvenil, con catro premios nacionais recoñecidos polo Ministerio de Cultura Español, outorgados ás obras narrativas dos escritores Paco Martín, Xabier P. Docampo, Agustín Fernández Paz e da escritora máis arriba mencionada, Fina Casalderrey, polo título O misterio dos fillos de Lúa, no ano 1996.
Autora de máis de corenta libros pensados e dirixidos ao público lector máis novo e escritos desde a lingua galega na súa versión orixinal, ten demostrado esta autora que a escolla lingüística que prioriza unha lingua aínda hoxe minorizada non limita a súa concepción e comprensión universal, pois boa parte dos seus títulos están traducidos de xeito habitual ao catalán, valenciano, éuscaro, castelán, portugués e mesmo ao asturiano, aragonés ou árabe (Cando a Terra esqueceu xirar) e inglés (A lagoa das nenas mudas). O éxito editorial desta narradora vén avalado polas reiteradas inclusións de varios títulos na lista de honra de CLIJ ou a concesión do “White Ravens 2006” da Biblioteca Internacional da Xuventude de Munich, mais non é menos merecente de destaque o feito de ser premiada reiteradamente en convocatorias de literatura infantil e xuvenil, promovidas polas propias editoriais, como é o caso do Premio Merlín, de Edicións Xerais, ou o Premio Edebé, da editorial Rodeira. O cariño e recoñecemento do público obriga a industria editorial a reeditar de xeito continuado moitas das súas historias noveladas, como por exemplo Asústate, Merche! e Dúas bágoas por Máquina, que actualmente viaxan polas nosas mans na súa décimo terceira edición ou Prohibido casar, papá! que recibimos xa na oitava edición. Un auténtico bestseller para o público lector máis novo e tamén para quen xa leva moitos anos de lecturas ás costas.
En falándomos de narrativa galega para lectorado adulto, a incorporación das escritoras, e sobre todo a divulgación e visibilización da súa creación desde o eido editorial, amósanos un percorrido in crescendo desde a década dos 60, onde agromaron nomes propios que actuaron como modelos a seguir, hoxe para nós xa integrados prestixiosamente na categoría dos clásicos, como é o caso de Mª Xosé Queizán ou Xoana Torres, ás que seguiron con pluma exemplar Marica Campo, Marilar Aleixandre, Marina Mayoral, Teresa Moure, Anxos Sumai, Rosa Aneiros, Inma López Silva, María Reimóndez ou Rexina Vega, rememorando aquí nomes actualísimos decote na palestra narrativa galega.
A existencia dunha ampla gama de premios literarios serve incuestionabelmente para dinamizaren a escrita e descubriren novos valores, mais tamén para visibilizaren para a sociedade escritores e escritoras e reafirmaren a súa confianza no mundo da escrita, tan lonxe aínda da necesaria profesionalización e da consecuente superación da categoría de oficio secundario, circunstancial ou anecdótico, propio do cronos ocioso.
Cómpre non esquecermos que ser escritor na sociedade contemporánea, escritor en galego, é compromiso exercido desde un acto de resistencia. Ser ademais escritora implica asumir a necesaria sobredemostración, consciente ou inconsciente, coma en calquera outro ámbito de socialización, perante lectorado, sector crítico e editorial.
Ilustrativa parece ser a análise diacrónica das obras gañadoras –e consecuentemente de quen en clave de onomástica feminina as asina- daqueles premios que hoxe se consideran de grande prestixio, –e importante dotación económica- por canto teñen actuado de promotores de novas narradoras que o tempo demostra teren alcanzado un pouso importante na historiografía literaria que andamos a construír ou consolidadores de autoras en plena madurez creativa.
Reparándomos na evolución da concesión do Premio Xerais de novela, nado en 1984, decatámonos de como após 25 anos de convocatorias ininterrompidas, apenas cinco obras de autoría feminina foron merecedoras de tan prestixioso premio: Marilar Aleixandre –Teoría do caos-, Inma López Silva –Concubinas-, Teresa Moure –Herba Moura-, Rexina Vega –Cardume– e Rosa Aneiros –Sol de Inverno–. En positivo cómpre remarcarmos, no entanto, que todas elas encadran curiosamente nun curto período de tempo que abrangue entre o 2001 e o 2008.
Outro referente na concocatoria de certames literarios para obra narrativa no noso país é, sen dúbida, o Premio Blanco Amor de novela longa, convocado por 52 concellos galegos a iniciativa do Concello de Redondela desde 1981. A parca listaxe de escritoras gañadoras que nos ofrece este prestixioso premio, que compromete a súa edición para coa Editorial Galaxia, ascende á cativa cifra de dúas: Úrsula Heinze (1993) coa obra Culpable de asasinato e Inma López Silva (2008) coa novela Memoria de cidades sen luz.
De contado xorden as sempre inevitábeis preguntas que me permito anotar transcribindo un pensamento en alto: acontece que na década dos 80 e 90 as escritoras en lingua galega efectivamente existían en número moito menor ao actual? Ou, pola contra, non superaran aínda os espazos íntimos que impiden facer traspasar un manuscrito orixinal da gabeta ou do cartafol persoal a unha convocatoria de lectura e análise de concorrencia competitiva? Ou é que a razón da non existencia de maiores escritoras premiadas naquela altura só aparentemente superada residía na inferior calidade da súa escrita narrativa?
Iniciativa novidosa supuxo en 2005 a convocatoria do Premio Biblos dirixido menores de 25 anos co fin de procurar aqueles autores e autoras nóveis que poidan dar prestixio á literatura galega do século XXI. Iria López Teixeiro –Meniña de cristal-, Patricia Casas –Teselas de cidade-, e Berta Dávila –Bailarei sobre a túa tumba– son as gañadoras de tres das cinco edicións que polo de agora ten ofrecido este premio que ve a luz editado por Biblos. Clube de lectores.
Unha valoración narrativa diferente amosa aqueloutra modalidade de premio que recoñece a obra xa editada, non precedida de boom mediático -que no noso caso practicamente nunca existe-, aquela que se coa discreta e en silencio no andel das librarías –posto que asegurar a primicia dun atraente escaparate para a literatura galega segue a ser unha materia pendente de aprobar- e pousa nas nosas mans voluntariosas e/ou comprometidamente atentas; ou aqueloutra que visualizamos debidamente abandeirada como obra gañadora dun certame literario, ou estoutra que responde a unha aposta arriscada e decidida por parte da empresa editorial seguindo criterios única e exclusivamente de calidade ou orixinalidade literaria mesmo a risco de non ser un produto para maiorías que se elabore como éxito de vendas e ganancias.
A esta tipoloxía de premios concedidos a obras de autores ou autoras por parte de quen xa gozou, experimentou, relembrou, descubriu, chorou, amou, riu e conversou con esa peza literaria, isto é, os lectores e as lectoras, responden, como exemplo, o Premio Literario Frei Martín Sarmiento ou os Premio Literarios Arcebispo San Clemente.
O alumnado de diferentes Institutos de Educación Secundaria de Galiza, convocado polo centro organizador, o IES Rosalía de Castro de Santiago de Compostela, convértese en lectorado atento e crítico disciplinado na convocatoria anual dos Premios San Clemente. Neste certame o xurado premia a mellor novela en lingua galega, castelá e estranxeira. Inma López Silva, María Reimóndez ou Anxos Sumai teñen compartido acto de entrega do premio e recoñecemento como escritoras en lingua galega con representantes doutras literaturas como Haruki Murakami, Luís Landero, Vicente Molina Foix, Julian Barnes, etc.
Os premios literarios Frei Martín Sarmiento, organizado polos Equipos de Normalización e Dinamización Lingüística da Federación de Ensino Relixioso (FERE) ao longo xa de seis edicións, son concedidos polo alumnado das diferentes etapas educativas unha vez superadas a quenda eliminatoria. A autoría dos títulos seleccionados nas últimas edicións consolidan a cada vez maior presenza e referencia da creación das narradoras galegas tanto na fase de finalistas como na de gañadoras.
Porén, os Premios nacionais da crítica española, que anualmente concede a Asociación Nacional da Crítica Literaria, os únicos que premian obras editadas nas catro linguas oficiais do Estado español, na sección de narrativa en galego, creada en 1976, apenas recoñeceu con este galardón a novela multipremiada de Teresa Moure, Herba Moura, actualmente distribuída na súa quinta edición e traducida a seis linguas.
Non quixeramos rematar este sintético de máis percorrido sen deixar pegada aquí dalgunhas consideracións finais:
-
A lenta, malia ser progresiva, incorporación da muller á escrita literaria galega nos últimos tempos é mímese da incorporación aos demais roles activos da sociedade: vida laboral, investigadora, empresarial, etc. Continuamos andando o camiño que nos permita recuperar espazos vetados que impliquen o abandono da marxinalidade, que tamén é invisibilidade.
-
A maior presenza pública das nosas autoras no mercado editorial e lector, para alén da meritaxe da súa obra creativa, estará directamente vinculada á posibilidade real de se achegar á desexada profesionalidade e superar as conciliacións do plano máis familiar e íntimo que sempre corresponde procurar á muller.
-
As empresas editoras deben trasladar a creación das narradoras, e das escritoras en xeral, con plena normalidade e sen apósitos marcadores de xénero á procura da fixación dunha cota de mercado potencialmente maioritaria hoxe en día, as mulleres, partindo do preconcepto de que entre elas se entenden. O universo literario creado por un home ou unha muller é de interese dos homes e das mulleres indistintamente. Eles e elas reproducirán historias que, sen distinción de xénero, nos alimentarán.
Mercedes Queixas 