De Boloña a Pontevedra

Artigo publicado na versión en papel de Sermos Galiza o 5 de abril de 2018.

“Entre marzo e abril sae o cuco do cubil, que coa neve non quer vir”.

Así nos presenta o refraneiro popular este entretempo de tránsito entre o inverno e a primavera que desta volta tamén quere invocar nos mapas meteorolóxicos aqueloutro refrán que agoira “ano de neves, ano de bens”.

Máis aló de climatoloxías adversas ou extraviadas no calendario, o que si podemos achar puntualmente no almanaque son diferentes citas que colocan o libro e a lectura na centralidade dos nosos días.

Marzo, o Mes da Muller, convocounos ao redor da celebración da palabra no Día da Narración Oral, no Día da Poesía e no Día do Teatro.

Abril, o mes que nace co recoñecemento do Día da Arte Galega, ha seguir convidando a celebrar primeiro as palabras máis novas no Día Mundial do Libro Infantil e despois no Día do Libro, os días 2 e 23 respectivamente.

Este marzo ventoso levou tamén a literatura galega á Feira Internacional do Libro Infantil e Xuvenil de Boloña, grazas ao traballo e aposta decidida da Asociación Galega de Editoras, por primeira vez soas e con presenza autónoma nun stand propio nun evento destas características e sen colaboración nin implicación pública da Consellería de Cultura e Educación, o que encerra unha grave e irresponsábel desatención para un sector de tanta relevencia e prestixio cultural, interior e exterior, así como importante motor económico.

Mais este abril que ve medrar as horas de luz primaveral tamén será, como cada ano desde 1999, ese mes maiúsculo que reciba a celebración do Salón do Libro de Pontevedra, entre os días 6 e 29, que, desta volta, baixo o núcleo temático “Mulleres de Conto”, quere render merecida homenaxe a todas aquelas mulleres que conforman os diferentes planos, vértices e arestas do ancho mundo da literatura infantil. Mais que tamén inevitabelmente se ha converter nunha homenaxe a María Victoria Moreno, autora merecente da homenaxe do vindeiro Día das Letras Galegas e de forte vinculación biográfico-profesional tanto coa cidade de Pontevedra como coa opción persoal de escrita dentro da literatura infantil e xuvenil galega.

E canda o abril prometedor das augas mil, o Salón do Libro pontevedrés converterase nun fervedoiro escaparate multidisciplinar e interactivo de cerca de 150 actividades ao redor do libro e a lectura para as crianzas, onde a palabra viva, a través das múltiples e diversas concepcións e expresións, ocupará a centralidade do tempo e do espazo dunha cidade que dá de beber e de ler a quen pase, sen esquecer tampouco as oportunidades de formación para as axentes implicadas na dinamización da lectura como é a celebración do I Congreso Internacional de Mediación Lectora.

E como apelamos irrenunciabelmente nestas dúas citas literarias ao horizonte internacional para o noso sistema literario, porque acreditamos nel, nesta edición do Salón do Libro a boa vila de Pontevedra, como a definía o ilustre Frei Martín Sarmiento aló no Século das Luces, converterase na anfitrioa dun país convidado, México, representado na súa delegación por unha ducia de referentes do mundo da escrita, a ilustración, a edición e a promoción da literatura infantil mexicana.

Unha parada necesaria para o encontro, nun camiñar de ida e volta retroalimentadora, que permita afondar na construción de pontes de irmandade entre a literatura máis moza galega e a que nace no país americano e promove a FILIJ de Cidade de México.

Saudamos e celebramos con ilusións renovadas, pois, este ensanchado porto de abrigo que protexe a formación da infancia, e por extensión o futuro da sociedade, desde o libro e a lectura como columna vertebral cultural, mais tamén desde a convicción do convivio coa palabra como instrumento capaz de transformar o mundo cara a unha maior conciencia crítica, igualitaria, respectuosa, libre e tolerante con todas as identidades desde o coñecemento e posta en valor da propia.

Con certeza, o cuco non resistirá a tentación de saír do cubil en Pontevedra neste abril.

Advertisement

Vindel, non sei cando nos veremos

Artigo publicado na versión en papel de Sermos Galiza en marzo de 2018.

“Caramba, profe, a túa cara de fachenda non engana”.

Así se expresaba unha alumna, a viva voz, ao me encontrar por primeira vez fronte ao Pergamiño Vindel, unha das alfaias fundacionais do patrimonio cultural galego que fai parte principal da exposición “O Pergamiño Vindel. Un tesouro en sete cantigas” que está a piques de se clausurar no Museo do Mar de Vigo.

E non se enganaba ela, non. E tampouco quería disimular eu, porque non había razón para o engano.

Descubrín o Pergamiño Vindel a comezos da década dos anos 90 como estudante de filoloxía galega na UDC. Fun acrecentando progresivamente, canda el, os coñecementos dun pasado oculto e para min inesperado, mais que por fin daba sentido emocional e alicerce argumental a todo o que era preciso normalizar: a lingua, a literatura e a cultura galegas. Asemade, nos últimos vinte e dous anos non houbo un só curso en que non lle falase ao alumnado da súa existencia, do seu contido e da súa importancia maior. E mesmo desde a publicación da edición facsimilar preparada pola editorial Galaxia, ningunha promoción deixou de ter o Pergamiño Vindel na súa man, descubrir a súa lectura e valorar a importancia dun documento histórico que falaba e sentía coma nós coa única distancia do tempo. Velaí o xeito de aprender coas probas testemuñais presentes para traspasar o veo da desmemoria colectiva.

Comprenderán, pois, a miña teimuda insistencia para combinar unha visita didáctica co Museo do Mar, que acolle esta fe de vida da lingua, literatura e cultura galega desde o pasado mes de novembro e até o tan próximo 4 de marzo en que, novamente, viaxará á Morgan Library & Museum de Nova York, cara a ese exilio en que, co carimbo do desleixo, abandonamos historicamente a representación do noso ser na súa expresión artística e cultural.

Finalmente, a visita produciuse, mais o tempo do acompañamento con guía debía ser cativo, mesmo insuficiente segundo a valoración do alumnado. Apenas media hora para percorrer a exposición de cincuenta pezas de arte, de tipoloxía diferente. Un tempo que nada a ver ten coa medición pausada medieval en que a observación e a reflexión puidesen converterse en interrogantes integrais á procura de respostas inquietas.

Alí mesmo soubemos da imposibilidade de dar atendida a elevada demanda de visitas guiadas, o que provocara a decisión de abrir os luns, día de peche habitual do museo.

Aínda fica en nós a autoestima capaz de rachar cos espellos deformadores da identidade galega, pensei orgullosa! Aínda non está todo perdido! O pobo quere saber da súa propia tradición cultural!

Con todo, unha parte do pobo resístese a aprender e avoga por confundir desde a ignorancia, o ocultamento e a mentira. E cando esa parte combina co poder o resultado multiplica os efectos negativos para a sociedade.

Ante a gran demanda xerada estas últimas semanas para visitar a exposición do PERGAMIÑO VINDEL, temos que comunicar que a partir de hoxe xa non se poderá visitar con guía a exposición a menos que teñan feito xa as súas reservas. Lamentamos as molestias.

Esta nota, publicada o 21 de febreiro na web do Museo do Mar de, dependente da Xunta de Galiza, anunciaba o inexplicábel.

Así pois, ante a gran demanda de visitas guiadas, non ampliamos a oferta nin reprogramamos o horario nin contratamos persoal especializado. Non, pechamos o servizo público e cancelamos o dereito á (in)formación.

De máis a máis, o apoio didáctico que se ofrece desde a web, e que debería ser pauta complementaria da visita, está dirixido ao alumnado de primaria e de 1º e 2º de ESO, mais non ao daqueles cursos en que o currículo escolar obriga a achegarse á historia e literatura galega medieval: 3º ESO e 1º Bacharelato.

Un estrañamento que, infelizmente, se confirma nas unidades didácticas que se ofrecen ao esquecer convidar a reparar o alumnado na importancia de estarmos ante un documento escrito nunha lingua de pobo e de reis, o galego medieval, fillo do prestixio do primeiro reino europeo, o Reino de Galiza, e epicentro cultural nun tempo de esplendor político, social e cultural.

E o peor é que ningún síntoma se percibe dunha outra oportunidade para o reencontro.

Razóns polas que (non) parar a roda das mulleres

Artigo publicado na versión dixital de Sermos Galiza o 7 de marzo de 2018. A versión orixinal pode consultarse aquí.

Están a ser moitas as tentativas mediáticas para o despiste ao redor da convocatoria da folga de mulleres convocada para este próximo 8 de marzo, unha data que, con certeza, xa ten marcado un punto de inflexión a respecto de certo mimetismo festivo de anos precedentes que tan urxente era revisar.

É por iso máis preciso do que nunca focar o tema de por que chegamos até aquí. Unha convocatoria de folga nunca é unha medida lixeira, simple, casual, anecdótica nin gratuíta, senón unha opción límite, excepcional e que obedece a poderosas razóns. É por iso de afectación colectiva, malia estar promovida ou centrada nun sector social concreto.

A folga de mulleres convocada para este próximo 8 de marzo ten carácter internacional, mais o presidente Feijoo non comprende, desde o seu outeiro gulliveriano, que pode levar as liliputianas locais a tomar a palabra e tirar o mandil sumándose a un paro laboral, de coidados e de consumo. Sen consulta nin cita previa, por conta propia e alterando a orde correcta.

Esta folga está a se converter no espello dunha realidade discriminadora e inxusta onde é preciso mirarnos para mudar a imaxe conformista e distorsionada, politicamente correcta, ortodoxa coas rutinas preestabelecidas de minutos de silencio e titulares ermos, convertidos en sinais inmobilizadores no canto de direccións prohibidas que acaben por cederen o paso á igualdade real das mulleres traballadoras.

O conxunto da sociedade moderna debería sentirse copartícipe e os responsábeis políticos son imprescindíbeis como modelos, mais difícil comezo no camiño da igualdade e da xustiza prognostican as actuacións e acusacións irresponsábeis de colectivos políticos como PP e Ciudadanos ao nos identificaren como insolidarias, elitistas, provocadoras de confrontacións cos homes, machistas, anticapitalistas, ideoloxizadas…

Ben é certo que non nos é léxico alleo nin tampouco estraña un vocabulario que precisamente é a base e xustificación dun modelo patriarcal opresivo herdado, social, económica e educativamente, por moitos homes mais tamén aínda por moitas mulleres.

E precisamente porque sabemos da súa responsabilidade na realidade actual das mulleres a nivel internacional, e por iso tamén galegas, cómpre quebrar de vez cos individualismos que ollan de esguello e que só alimentan a fame do machismo, revolvéndonos colectivamente as mulleres, solidarizándonos coas nosas mans que sosteñen a metade do ceo, como nos aprendeu a poeta Xohana Torres, para termarmos da roda do mundo.

Porque a desigualdade das outras toca a miña pel tamén.

E ben sabemos que o camiño é longo, demorado, mais é preciso andar a pé firme, paso a paso, a pegada dunha atrás das pegadas das outras.

Precisamos medidas políticas que impidan que o presidente Rajoy, ao ser entrevistado sobre a fenda salarial que impide ás mulleres cobrar o mesmo salario polo mesmo traballo, responda publicamente cun “no nos metamos en eso”.

Precisamos medidas xudiciais que impidan o peche do xulgado de violencia da muller na Coruña durante un mes por “falta de substituto”.

Precisamos medidas económicas e laborais que non obriguen a renunciar a unha parte de nós penalizando a maternidade ou o desenvolvemento profesional.

Precisamos medidas de control ético publicitario que impidan a reprodución de roles secundarios para as mulleres, empregadas como simples corpos obxecto hipersexualizados.

Precisamos medidas educativas que axuden a formar unha mocidade crítica coa realidade discriminatoria por razón de xénero.

Con todo, a pirámide da desigualdade feminina non sempre se manifesta á luz do día, con testemuñas directas nin nos afecta a todas por igual. É por iso que podemos sentir que nós estamos exentas, libres e que nada podemos facer para mudar a vidas das outras, vítimas alleas que terán que mirar por si e analizar as súas razón para aguantar, soportar, tolerar…

Eis as non razóns para non ollar de fronte ese espello que nos está a volver en tempo real unha imaxe insolidaria e mesmo tráxica que preferimos evitar mirando para outro lado.

Como docente do ensino público galego, non cobro menos que os meus compañeiros por facer o mesmo traballo e asístenme os mesmos dereitos laborais. No entanto, somos as mulleres as que solicitamos máis permisos e excedencias por coidado de fillas, fillos e maiores e autolimitamos as opcións de promoción porque continuamos a asumir outras xornadas laborais dentro e fóra da casa relativas aos coidados, o que implica asumir renuncias na progresión da nosa vida formativa e profesional.

Como pode entenderse, se non, a importante representación masculina na composición dos equipos directivos, nomeadamente nas direccións dos centros educativos, nun colectivo tan altamente feminizado?

Por outra banda, como escritora percibo a ben visíbel progresiva incorporación –e con que forza renovadora!- da escrita asinada con nome de muller, o que puidera facernos concluír que o equilibrio da balanza literaria xa chegou.

Mais o certo é que a análise dalgúns catálogos editoriais desmenten tal espellismo hipnotizador, así como as direccións editoriais ou o ronsel de nomes premiados en determinados certames como o senlleiro Premio Otero Pedrayo que estes días se entrega por primeira vez –en 40 anos!!!!- a unha muller de currículo dificilmente inigualábel: Margarita Ledo Andión.

E xa para lle pór o ramo a estas breves mencións persoais aínda cabería preguntarnos se responde ao tempo azaroso ou a algún andazo incompetente feminino que sexa tan maioritaria a representación masculina de cargos políticos dentro da Consellaría de Cultura, Educación e Ordenación Universitaria?

Sigo procurando algunha razón para non me sumar á folga de mulleres este #8M e non consigo ningunha. Todas as razóns existen para irmos á folga. Todas as mulleres que podemos parar, debemos ser a alternativa ao medo das que aínda non poden.

Volvermos engaiolar nos soños

Artigo publicado na versión en papel de Sermos Galiza o 1 de febreiro de 2018.

Ao longo das últimas cinco décadas, con certeza, non hai xeración galega que non vise acompañado o seu camiñar polo poemario máis exitoso de Manuel María, Os soños na gaiola (1968).

Isto explica a sucesiva publicación de novas edicións que o autor coidou sempre con agarimo e que aínda gardan unha vixencia plena neste 50 aniversario de profunda e consolidada madurez que, ao tempo, xustifica a influencia en tantas lectoras e mesmo naquelas que, tempo andado, se recoñecen herdeiras da súa semente poética.

A alta recepción da obra poética infantoxuvenil de Manuel María foi contrastada nas súas múltiples reedicións, nomeadamente o poemario Os soños na gaiola, ao ser empregado como fundamental complemento didáctico e musicado por formacións con rexistros sonoros tan diferentes como Fuxan os Ventos, Pirilampo, Suso Vaamonde, María Manuela ou Uxía, así como escenificado por parte de compañías amadoras e profesionais.

Aos corenta anos, o consolidado poeta Manuel María retorna ao seu pasado máis íntimo e persoal, fotografado na infancia campesiña, e desas lembranzas nacen os versos do medio cento de poemas d´Os soños na gaiola.

Mais non era obxectivo singular trazar nestes versos a autopoética da memoria biográfica, senón, como describe no prólogo intitulado “Carta aos nenos”, debullar os versos que este humilde autor botou de menos cando el era neno, para, desde unha perspectiva colectiva, contribuír a encher un oco existente na literatura galega daquela altura con versos precisos que falasen de nós.

Manuel María non permaneceu alleo a ninguna aresta do seu tempo, tampouco á necesidade de afrontar o desenvolvemento destoutra póla irrenunciábel da construción nacional que é a formación das xeracións mozas e axiña dá ao prelo, como poeta pioneiro, os poemarios Os soños na gaiola (1968) e As rúas do vento ceibe (1979), con senllos prólogos ben clarificadores a este respecto.

Un primeiro poemario que nacía cunha firme vontade didáctica e que pulou polo segundo por causa de múltiples peticións de amizades e profesorado. Un enfoque, no entanto, que atravesaba en conciencia o conxunto da súa obra literaria.

Eu penso que non só os libros pra nenos senón tódolos libros, toda a literatura en xeral, ten unha intención didáctica, con esto quero decir que, aínda a literatura mais descomprometida, por exemplo a lírica mais metafísica, se ten algún valor é polo que ten de educativo. Toda a literatura que sexa boa, auténtica, ensínache sempre, ou un xeito especial que ten de sentir o autor ou un xeito especial de espresarse …, algo que ti non coñecías, un matiz… é decir que sempre leva algo, sexa moito, sexa pouco, dun sentido didáctico.

Unha ollada retroactiva, superadas xa as cinco décadas desta publicación, permite confirmar que a empatía comunicativa entre a escrita sempre actual do poeta de Outeiro de Rei e os nenos e nenas galegas de varias xeracións foi exitosa, grazas, en boa medida, ao imprescindíbel elo educativo e coa música como permanente aliada cómplice, así como á presenza garantida do poeta en todos os centros do país onde foi reclamado, prolongada máis aló da presenza física puntual do día da visita, nun continuado intercambio epistolar coas crianzas para o que sempre Manuel María procuraba tempo para responder puntualmente.

E nesta altura en que a obra permanece e sobrevive ao corpo, recibimos o agasallo dunha nova entrega, conmemorativa do 50 aniversario, en edición facsimilar, daquela primeira edición publicada en Lugo por Cartonajes ANMI grazas ao labor divulgativo incansábel e sempre meritorio da Fundación Manuel María.

É agora cando podemos comprobar o auténtico berce que abalou aquela primeira impresión con orixinais ilustracións de Raimundo Patiño, agora acrecentado e arrequecido cun estudo introdutorio actualizador da profesora Montse Pena Presas, que verifica algunhas das claves basilares para comprendernos o alcance dunha obra sempre viva, que perdura no tempo para nos continuar a lembrar que

Galiza somos nós:
a xente e mais a fala.
Se buscas a Galiza
en ti tes que atopala!

Retos e responsabilidades para o libro galego

Artigo publicado na versión dixital de Sermos Galiza o 10 de febreiro de 2018. Pode consultarse o orixinal aquí.

Moito nos presta acudir a citas de autores galegos –autoras poucas, non vaia ser!- canto máis clásicos mellor –para isto a vellice é un plus!- á hora de enfeitar cun rexistro culto ou mesmo amparar na solvencia os nosos pensamentos, opinión e discursos.

Nomeadamente gustamos de botar man dos mortos, por aquilo de que xa non falan –moito menos han protestar para pedir copyright– e aos que a maioría do lectorado ou auditorio non ten lido ou pode ter algo esquecido, de xeito que mesmo poidan apoiar un noso pensamento oposto a quen lle tomamos emprestada a cita autorial.

Con todo, hai clásicos revirados e clásicas aínda máis!

Agora que estamos a piques de volver celebrar popularmente a vida do Día de Rosalía o vindeiro 24 de febrero, para continuar a convertela nunha autora galega clásica de referencia porque continuamos a lela en presente atemporal, aínda avergoña que o galego Presidente do goberno galego non fose quen de nomear un dos seus títulos –de Rosalía de Castro, claro!– ou que o galego Presidente do goberno español non acepte que a rúa Rosalía de Castro pontevedresa substitúa desde 2010 o nome dun golpista franquista.

Cousas da (falta de) memoria histórica!

No entanto, malia todo, este empobrecemento cultural por desleixo de quen tamén reciben o nome de “autoridades” alónxase moito do coñecemento actual de Rosalía de Castro na sociedade galega que é quen de identificar títulos e mesmo recitar de memoria ou cantar poemas seus.

Tampouco é Rosalía de Castro autora allea ao mundo das letras internacionais, pois o interese polo estudo da súa obra migrou expansivamente a múltiples linguas diferentes grazas á poderosa ferramenta da tradución.

Mais este proceso internacionalizador, isto é, de difusión e coñecemento da literatura galega no exterior, é imparábel no presente grazas a autoras e autores contemporáneos que, por razón de alta calidade literaria, competitiva con calquera outro sistema, desde o galego alcanzan importantes cotas de prestixio do que moito nos orgullamos quen apreciamos a creación literaria galega.

Recollemos con fachenda os títulos que entran en listaxes internacionais como IBBY ou White Ravens, aqueles que son premios “nacionais” concedidos polo Ministerio de Cultura, a presenza de autoras e autores en eventos literarios de corte internacional, o ensanchamento da escrita a través da tradución…

Porque sabemos que iso significa que canda eles estamos todas, está a cultura galega, a nosa columna vertebral como pobo.

Mais non hai recoñecemento posíbel externo se non vén acompañado do interno, por iso as políticas verdadeiramente afortaladoras da formación cultural da sociedade apostan pola creación e difusión do libro como motor social e económico para o converter nun horizonte estratéxico dentro dun modelo económico produtivo.

E de novo aquí o goberno galego está a demostrar a que vén ser xa habitual e recorrente falta de apoio institucional e orzamentario, concretada agora na renuncia a participar nos importantes escaparates internacionais que son as feiras do libro, o que representa o definitivo abandono e renuncia dunha estatexia cultural e editorial institucional para a literatura galega.

O que tamén entendemos como a máis evidente deixadez de funcións e responsabilidades que como goberno galego lle corresponde ao derrogar de facto o Capítulo III de “Promoción do libro” da Lei do libro e da lectura de Galicia de 2006.

Unha lei que identifica o sector editorial como “peza clave” e que compromete o goberno galego a “colaborar coas editoras galegas mediante accións específicas encamiñadas á promoción do libro galego tanto en Galicia como fóra dela”; apoiar “iniciativas que posibiliten novos mercados do libro editado na nosa comunidade con especial relevancia no que afecta á Unión Europea e á área iberoamericana” e fomentar “a asistencia das empresas galegas do sector do libro e dos creadores e creadoras a feiras ou exposicións que se desenvolvan fóra do seu ámbito territorial, incluídos os certames internacionais”.

Unha lei que, conforme as características propias do territorio en que nace e dialoga cos axentes plurais que nela participan, “recoñece o libro e a lectura como instrumentos indispensables para a transmisión da cultura e para o desenvolvemento da identidade de noso”.

Pretender avalar desde a Secretaría xeral de cultura esta renuncia propositada á visibilidade internacional da literatura galega coa contrapartida do apoio ás actividades de promoción da lectura que se desenvolven nas bibliotecas públicas e escolares resulta impropio dun goberno responsábel.

Mais dedúcese das súas palabras que esta é a única conta no seu pobre balance de resultados de apoio á creación dunha rede social lectora que ben sabemos, quen nela participamos, que se sustenta comprometidamente no traballo da asesoría de bibliotecas escolares, por unha banda, e na capacidade mobilizadora que neste sentido veu demostrando a comunidade educativa, pola outra.

A respecto desta última, é importante destacar a dedicación de tempo persoal á formación e desenvolvemento da acción profesional que proxecta unha parte do profesorado do ensino público galego para formar una sociedade lectora que estea á altura do deseño dun futuro inmediato superador.

Mais cómpre que nin a quen se lle presupón responsabilidade política nin ao conxunto da sociedade se lle esqueza que este traballo de dinamización lectora é sempre programado desde o compromiso sincero do profesorado para cos valores que a lectura achega á formación do ser humano, altruísta, pois ofrece xenerosamente o seu tempo non laboral nin lectivo sen ningún recoñecemento administrativo, e desinteresado, pois non percibe ningún tipo de complemento económico, ou o que vén ser o mesmo, un traballo a maiores do que lle corresponde realizado de balde mais non en balde. Baremos aplicábeis, asemade, ao alumnado, familias, persoal non docente, etc., participantes nos clubs de lectura escolares.

E a todo isto hai que lle engadir a empatía e complicidade xenerosa de escritoras e escritores que coa súa presenza, ademais de coa súa escrita, nos axudan na escola a achegar á nosa infancia e mocidade valores sólidos de respecto, ética e moral que non sempre canalizan os medios de comunicación e información aos que está sobradamente hiperexposta.

A lectura frecuenta as emocións, afortala redes de comunicación, coparticipación responsábel e empatía cara ao pensamento diferente, fomenta a tolerancia e contribúe para erradicar o gusto pola toma individual de decisións drásticas e unilaterais gravemente prexudiciais para a sociedade e a súa base cultural como a que acaba de comunicar a Consellaría de Cultura, Educación e Ordenación Universitaria.

É por iso tan necesario que o libro galego e a cultura e identidade que transmite recupere o necesario e merecido peso político como alicerce sólido dun futuro propio escrito cos vimbios das nosas creadoras e creadores. Só así axudaremos a medrar os índices de lectura, considerados na propia lei mencionada “como indicadores de benestar, de calidade no desenvolvemento comunitario e de conciencia cívica”.

Eis o reto colectivo, mais tamén o noso compromiso persoal e profesional e a esixencia política.

O meu nome é o da Cidade Alta

Artigo publicado na versión en papel de Sermos Galiza o 4 de xaneiro de 2018.

O 6 de marzo de 2004 apagábase dun xeito inesperado a voz da poeta coruñesa Luísa Villalta, mais a memoria poética, en cada nova lectura da súa obra prematuramente conclusa, non deixou de medrar ao longo dos últimos trece anos. Tampouco a memoria da amiga, da violinista, da profesora, da veciña activa e cómplice, da compañeira de letras e de firme compromiso social.

A convocatoria anual do Certame Literario Luísa Villalta no IES Isaac Díaz Pardo de Sada –onde ela foi docente- ou do Premio Luísa Villalta de Iniciativas Normalizadoras da UDC ou, máis fecentemente, o lanzamento do Concurso de ideas “Luísa Villalta” de proxectos culturais pola igualdade desde a Deputación da Coruña, xunto á lembranza poética e a colocación dunha placa que a recoñece socialmente na súa casa da coruñesa rúa Vila de Laxe, 6, por parte da AELG, de cuxo consello directivo fixo parte, confirman a procurada presenza da poeta entre nós.

Esa falta presentida convocou de novo o pobo coruñés, por parte da A. C. Alexandre Bóveda e mais da AELG, a finais deste ano xa vello nun ambicioso programa de actos que, baixo a referencia común “As chaves do tempo”, abrangueu transversalmente as pegadas da poeta nos versos, na música, na fotografía, no teatro, nas artes plásticas, co obxectivo de continuar a socializala na súa cidade biográfica e literaria.

Porque “As chaves do tempo”, nomenclatura herdeira dunha das obras narrativas de Luísa Villalta, naceu coa vontade de ser un espazo de reencontro multidisciplinar e en diálogo atemporal, mais en presente continuo, coa escritora coruñesa, para lermos con ela e nela a Cidade Alta tatuada nos seus ollos.

O nome da poeta e o da cidade ficaron unidas non só por acaso biográfico, senón en propositada simbiose como materia literaria no corpus da súa obra.

A Cidade Alta coa súa luz, cos seus ventos, coa súa microtoponimia, como Cabeza, Garda, Chave, Forza e Antemural do reino renacido, transcende o día a día da poeta para se converter nun modus vivendi.

A Coruña, cidade recoñecíbel nos seus puntos cardinais e na súa iconografía simbólica, somerxe sombras de tempos e espazos devastados, definitivamente vivos na conciencia das habitantes e na memoria dos versos que imprimen lembranzas encabalgadas en tinta negra.

A memoria local reside nunha identidade propia desterrada polo capital devorador que engole construcións e cidadáns, metonimia doutros planos colectivos e de construción nacional, nomeadamente representada nos ecos do Papagaio, convertido no epicentro da desmemoria.

A escrita de Luísa Villalta caracterízase pola forza da diversidade e pola constante procura experimental do feito poético que trascende calquera barreira xenérica, construíndo un corpus autorial literario moi significativo desde comezos dos anos 90.

Ao tempo, o compromiso cívico ocupou moitas páxinas no exercicio literario da autora, converténdose nun nervo que fortalece e vertebra as diferentes expresións xenéricas, en prosa ou en verso.

A desigualdade social, o voraz capitalismo, a defensa da normalización lingüística, a loita feminista desde a reivindicación do empoderamento da muller, a irrenunciábel recuperación da historia propia galega, a defensa dos máis desfavorecidos ocupan páxinas de creación, mais tamén accións participativas de compromiso colectivo.

A Coruña habita e respira como corpo vivo, engarzada na obra da muller poeta e pensadora, tatuada desde o seu epicentro recoñecíbel até as marxes invisíbeis, relida desde as claves do presente.

Sabemos que un lugar medra en valor de riqueza interna e potencial exterior cando é asociado a unha figura cultural referente. É por iso que A Coruña non pode prescindir da memoria humana e literaria de Luísa Villalta.

Razóns de máis para encamiñaren as dúas entidades organizadoras ao Concello da Coruña a petición ao de visibilizar canto antes o nome de Luísa Villalta no rueiro da cidade que ela amou, tal e como foi aprobado en pleno hai xa máis dun ano, para alentar, co recoñecemento popular imprescindíbel, o prognóstico do seu verso: “Acabarei por facer do poema a biografía”.

Os nomes que nos contan

Artigo publicado na versión en papel de Sermos Galiza o 23 de novembro de 2017.

“Con eses apelidos non podes negar de onde es”, téñenme dito en máis dunha ocasión. E non é de estrañar –nin que é afirmación certa nin que eu perdo tempo en me negar-, pois os nosos apelidos son un bo cartón de identidade para nos fincar nun espazo e mais nun tempo de noso con historia propia.

Mais tamén para nos camuflar noutras peles alleas cando a deturpación se activa para nos proscribir en fonéticas distantes e semánticas ficticias.

Lembro que a aprendizaxe dos nomes da contorna na miña infancia chegou por dúas vías: unha, visíbel, verbalizada nas conversas da familia e representada nos lugares biográficos; outra, cantada, na primeira escola do barrio urbano de finais da ditadura, que alentaba a memorización abstracta de espazos descoñecidos baixo os acordes melódicos que ordenaban cabos, golfos, provincias e capitais.

A toponimia íntima galega apenas tiña representación naqueles mapas ríxidos e balorentos da España de Castilla la Nueva e Castilla la Vieja. E xa se sabe que o que non se nomea nin se representa e transita, non existe.

Non existe porque non se ve en presente, malia ser un pretérito pronto a falar.

No entanto, o tempo é dono de si e é quen ten a última palabra para demudar as cores da actualidade e escorrentar silencios.

Mudan os tempos, tamén climatoloxicamente falando, si, e este país dos dez mil ríos cunqueiráns seca aos poucos e a nosa tópica face verde amarelece.

A grave seca que estamos a soportar avolve o pasado dos non lugares e expón o catálogo de perdas territoriais irreparábeis, habitantes de memorias individuais, familiares e colectivas, nunha galería toponímica que, teimudamente, acorda o que somos e o que historicamente deixamos estragar.

O lendario e mítico Castro Candaz de Chantada aboiou no encoro de Belesar para nos volver a estampa necrolóxica de quilómetros de terras fértiles expropiadas para alimentar o (des)crédito de Fenosa.

No mesmo lugar, as ruínas do asolagado Portomarín emerxen das augas para se converteren en filón turístico, tanto que o concello instalou paneis informativos para os turistas faceren de conta da perda do patrimonio monumental, tal e como se as lendas tradicionais galegas das vilas asolagadas medrasen en doses de realismo para desprazaren a ficción imaxinaria.

A seca axudou tamén a alentar e combinar todas as forzas activas para espavorecer con lume arrasador e asesino unha toponimia convertida en terra queimada: Cervantes, As Neves, Vilariño de Conso, Chandrexa de Queixa, Chandebrito, Mondariz, Baiona, Carballeda de Avia, Vigo…

A resposta activa da forza comunal ardeu máis unha vez de impotencia e indignación ante a ausencia de focos informativos e de instrucións coordinadas que fixesen efectivo un plan de alerta e prevención oficial, finalmente inexistente.

A desidia e a falta de empatía co medio natural, por unha banda, e a ignorancia nos valores e potencialidades do país, convertido en frío obxecto mercantil, colocan o despropósito toponímico novamente nos titulares de prensa.

Turismo de Galicia, dependente da Xunta, presume do bergantián Monte Neme como reclamo turístico nunha idílica imaxe de augas cor turquesa, que vén ser unha balsa de residuos pendente dun plan de rexeneración que a Xunta aínda non cumpriu nesta canteira e mina de wolframio. “Dáme Galicia” di o lema que ben podería ser respondido á galega: “E para que?”

Mais de turbias incursións mineiras co beneplácito do goberno galego moito fomos aprendendo nos últimos tempos noutros topónimos, que transcenderá pola dignidade do pobo que os defendeu, como Corcoesto ou máis recentemente Touro e O Pino.

Milleiros de sinaturas recollidas, de accións comunitarias reivindicativas que conseguen protexer e manter viva a terra dun pobo que soubo pór un nome propio a cada eira, tenza, regueiro, curuto, etc., construíndo un patrimonio inmaterial inmenso e de valor incalculábel.

Cada topónimo documenta a historia do lugar que denomina. O pobo que o defende, sen dúbida, enriquece cada capítulo da súa historia compartida.

Ás veces dáme por pensar

Artigo publicado na versión en papel de Sermos Galiza o 5 de outubro de 2017.

Ás veces dáme por pensar no meu corpo espido, aberto en canal exhibicionista, exposto na impersoal cuadratura dun escaparate de neon, fragmentado en evocadoras porcións que rin nos dentes dun código de barras ou na provocación dunha etiqueta suxestiva evadida dunha mente subversiva.

Do meu corpo todo custa e nada vale.

Penduran suspensos na vertixe dos vidros transparentes en colgadoiros celofán retallos do meu corpo de oferta perpetua, como a mazá condenou naquela orixinal trabada adámica.

As rúas espellan peitos de ocasión, retratan uñas de saldo, refractan beizos de rebaixas, reflicten ventres planos atemporais de últimas oportunidades, fragmentos espurios cos que disfrazaren corpos perfectos e unívocos, nunca satisfeitos.

E os nosos ventres sempre en portada, teimuda e lucrativamente cotizando á alza, canda as nosas voces en alerta máxima, censurando discursos políticos que danzan acompasados de normativas reaccionarias e adoutrinamentos relixiosos retrógrados que queren oficializar con rango de lei que sexa o patriarcado quen continúe a decidir por nós cando sermos nais, impóndonos a maternidade como obriga máis aló dunha opción individual que pode ser acollida –e escollida– orgánica e bioloxicamente.

Ventres impedidos de escolleren desde principios e valores equitativos de mercado e de clase, segundo poidan pisar cálido parqué ou fríxido terrazo, sometidos a condición monetaria por diante que fiscaliza a decisión de (non) parir e pon en risco a vida das mulleres.

A lei do mercado de compra venda depreda con tal nivel de agresividade que mesmo volve translúcida ou opaca a linguaxe ao redor dos nosos corpos para o autoengano. O importante é manter a intensa necesidade mercantil na sociedade, mesmo se é preciso xerar abuso e desamparo, submisión e explotación ben camuflada en discursos protectores de pseudodereitos.

Os escaparates mudan cada tempada á procura de novas pantallas de atención e agora os ventres tamén mudan de anuncio engaiolador.

Chega á moda capitalista e ultraliberal a quenda dos ventres de alugueiro, porque non todo pode venderse na primeira campaña publicitaria, de aí que para que o negocio asegure un balance positivo, á maior brevidade posíbel, nada máis certeiro que a blindaxe dun hipotético aval social, cualificado e certificado na tramitación dunha Iniciativa Lexislativa Popular nas cortes españolas que permita legalizar o que se dá en denominar pública –que non popularmente– xestación subrogada, eufemismo de ben difícil explicación para a meirande parte da poboación.

O patriarcado segue a nos inocular o rol que nos debe (pre)ocupar ás mulleres desde aquela inmemorial sentenza bíblica que no condenou a parir submisas e con dor. Mais hoxe, seres humanos bípedos e pensantes, estamos en condicións de acreditar que ter unha crianza biolóxica non é necesidade nin dereito dunha parte, e aínda menos é unha obriga doutra.

Legalizar os ventres de alugueiro é amparar a compra do corpo e da saúde dunha muller, que se sente obrigada a o aceptar maiormente por necesidade económica, e dunha vida humana da que aquela se desprenderá ao parir, como se este acontecemento de risco físico e psicolóxico e mais o tempo precedente de nove meses non tivese máis valor que o de dar o cambio da volta dunha simple transación económica.

Ás veces dáme por pensar nos nosos ventres como moedas de cambio dun reiterado modelo de capas de subalternidade que teima en entender a muller e o seu corpo como obxecto vulnerábel e dependente da praxe do tanto tes, tanto vales.

Ás veces dáme por pensar que os ventres das mulleres valen tanto que non hai cartos que os paguen porque nin o seu corpo nin a súa vontade están en venda.

De vacacións, do dereito ou do revés

Artigo publicado na versión en papel de Sermos Galiza o 7 de setembro de 2017.

Recentemente, unha empregada de banca tentaba convencerme da necesidade de aceptar unha tarxeta de crédito que tiña recibido na miña caixa de correo postal sen a ter demandado. Para alén de loar as vantaxes de acceder a créditos bancarios preferentes, sentiríame unha clienta especial e disporía de moitos privilexios.

Fixen o posíbel por manter un rictus educado, mais non puiden deixar de volver argumentar a miña negativa a aceptar un produto bancario que eu non solicitara confirmando que eu non acreditaba na necesidade de recibir privilexios, senón na importancia de ser respectada nos meus dereitos.

A traballadora da entidade bancaria entendeu a claridade da miña resposta afirmándoa cunha mirada baixa e unha cordial despedida.

Privilexios e dereitos semellan rozaren na pel dalgunhas persoas até pro(mov)eren a máis absoluta confusión, iso si, sempre interesada de parte.

A historia confirma o elevado custe da consecución de dereitos, mesmo con sangue de vidas derramadas, esquecido nun presente, que alguén teima en converter en analfabeto ou cando menos amnésico, e que chega para ficar, camuflado nunha inocua perda de dereitos, mais xustificada como unha natural e xenerosa renuncia de privilexios. Mesmo apelando, como non!, á liberdade, esa palabra cada día máis escoradamente polisémica que, tamén, semella ser privilexio interpretativo dunha minoría exercido sobre o pseudodereito dunha maioría.

E de aí a nacer en nós o sentimento de insolidariedade ou culpabilidade só se traza un camiño tan curto como hipocritamente ermo en que os dereitos, fóra de seren abrigados cobertores, se converten en fríos espidos ao ventimperio.

Como puiden eu aceptar gozar do meu recente descanso vacacional estival discretamente e non renunciar a el publicamente como fixo a presidenta da Comunidade de Madrid, Cristina Cifuentes, alegando que, malia ser un dereito da clase traballadora, este debe ser unha alternativa voluntaria.

Como puiden aceptar no seu día gozar da baixa maternal sen pensalo dúas veces, ou nunha única dose de sentidiño cando menos, como fixo no seu día Soraya Sáenz de Santamaría ou Susana Díaz, alegando as obrigas laborais propias da súa importante representación pública?

Se cadra ao primeiro caso cumpría lembrarlle que o recoñecido dereito ao traballo na actualidade está ben lonxe de estar garantido para nin tan sequera poder exercer liberdades de escolla, convertidas nun inalcanzábel privilexio.

E no segundo podería ser acaído valorar o dereito á saúde e coidado do corpo e mente da muller despois do parto, unha obriga de seis semanas, e que, dado que maternidade e paternidade camiñan da man, é posíbel ceder unha parte dese permiso ao pai, por aquilo de atender á semántica completa propia dun espírito conciliador e corresponsábel da crianza ao pé da letra.

Evidentemente, as actuacións de quen detenta a representación pública sedimentan un pouso social moito máis profundo das que calquera usuaria anónima que actúa conforme a normativa común e democrática. A súa visibilidade é maior e o efecto das súas actuacións tamén, para ben e para mal.

Construír dereitos é avanzar en igualdade colectiva. A infravaloración dos primeiros conleva inacción e avance da desigualdade social no seu conxunto.

Alma que vas fuxindo de ti mesma, que buscas, insensata nas demais?, anticipou Rosalía de Castro.

Fica só por pensar que os dereitos da clase traballadora, coma os das mulleres ou das linguas, non son de primeira ou simplemente son aparentes titulares de prensa en que o papel terma do que lle poñen ou só se asinan convenientemente en papel mollado.

E índomos á raíz batemos coa realidade escura en que fomos sometidas na última década e onde precisamos activas todas as luces de longo alcance, tal e como lemos en Simone de Beauvoir:

Nunca se esqueza de que basta unha crise política, económica ou relixiosa para que os dereitos das mulleres sexan cuestionados. Eses dereitos non son permanentes. Vostede terá que se manter vixiante durante toda a súa vida.

De Genet a Cheikh

Artigo publicado na versión en papel de Sermos Galiza o 10 de agosto de 2017.

O desafío é a resistencia. A paciencia non é sentarse a esperar.

O primeiro pensamento pertence á última novela de María Reimóndez titulada Corredora. O segundo á ópera prima de Cheikh Fayé, Ser modou modou.

A protagonista de Corredora é Genet Mullugueta, unha nena etìope que chega a se converter nunha atleta de recoñecemento internacional.

O protagonista de Ser modou modou é Cheikh Fayé, un home senegalés, migrante, vendedor ambulante e residente na Coruña.

A vida de Genet, demorada no tulu da aldea de North Wolloh, debe trocar polas rúas inexpertas da Addis Abeba fría, de choiva e lama. Un mundo descoñecido, alleo a Genet, á súa nai, Toiba, ás veciñas que acompañan o exilio urbano, por mandato patriarcal, como esmolantes deitadas ao baleiro.

A vida de Cheikh comeza en Gade Escale e continúa en Dakar como profesor de Xeografía e Historia, co obxectivo de ter unha visión ampla do mundo. Un pai de tres fillos que en 2003 se ve obrigado a emigrar só, á procura da mellora da súa situación económica e da familia e a sobrevivir cando o engano de Europa amosa a súa faciana cruel. Eis a memoria da escrita, primeiro en blog e agora en libro: quero contar a historia desde o punto de vista dos leóns. Un xeito senegalego de ver o mundo.

Genet e Toiba, súa nai, son mulleres expulsas da aldea polos homes, mais a pequena sabe que o auténtico reto é ser quen de manter a carreira da vida, auténtica aprendizaxe da sobrevivencia.

Cheikh é expulso dun país que non garante a vida e o futuro do seu pobo, asumindo que os emigrados son parte importante da economía do Senegal, con remesas dun 10% do PIB, e que a diáspora, e canda ela a esperanza do futuro da nación, actúa como un seguro de cego presente, xa que detrás de moitos problemas sociais o que hai é un problema político.

Genet corre para gañar seguridade, para fuxir da instantánea pobre e decadente á procura dun outro futuro que observa nos outros como real, mais que cómpre procurar desde a acción e a intervención. Correr sempre cara adiante para superar e rexenerar o pasado. Correr para obsevar o sabor da liberdade, porque correr era a súa forma de comunicarse.

Cheikh móvese como vendedor ambulante, na precariedade, baixo mínimos sempre, para subsistir aquí e conseguir enviar cartos para a familia a quen hai dous anos que non ve. Cómpre moverse sempre. A pé. Móvome a pé pola cidade. Vou a todas partes a pé. O autobús é caro, é certo. Aforro. Pero sobre todo prefiro camiñar porque é mellor para o corpo.

A carreira de Genet supera o reto individual para se converter nunha realidade de superación colectiva cando pensa sobre todo naquelas que corren invisibles aos ollos do mundo. Porque ela pertence á estirpe de corredoras etíopes que, como tantas mulleres deportistas, non iluminan os focos das cámaras informativas. Así, Genet, que, malia ser personaxe de ficción, recolle a carreira deportiva de Tiki Gelana, ouro olímpico de Londres en 2012, trae á luz outras atletas etíopes: Derarthu, Ejagayehou Dibaba, Teyiba Erkesso, Eyusalem Kuma, nomes propios, singulares, que acompañar e a quen renovar vida campo a través con orgullo.

A carreira contra o pasado de Cheikh, cidadán coma ti e coma min, revisita nomes de aló e de acó, de onte a hoxe, da historia e da política, para interpretarmos as claves da humillación e indignidade dun sistema económico mecido no berce do capitalismo. E de mulleres etíopes organizadas que mudan o mundo: Fatt Diop, Caroline Faye, Aminata Mengue Ndiaye.

Genet trae canda si unha lingua, o ahmárico, e unha cultura propias que achega os sons dun xeito de ser e estar no mundo: injera, tulu, belf, habeshas, gabis…

Cheikh trae a vida senegalesa da man da cultura propia desde o wolof: mbotay, ndeup, sangal…

E nós aquí, canda os dous, desde a cultura que só o idioma propio é quen de crear, como epicentro da encrucillada de camiños acolledores. Porque, como Genet, entendemos que o pasado non regresa e o futuro agarda e, como Cheikh, acreditamos en que ser cidadán significa ser algo máis que espectador.