Facendo Memoria(s)

Andamos os e as docentes de ensino non universitario nestes días de peche mensual, trimestral e escolar. Unhas semanas antes ese peche mesmo chegou a ser físico e visualizado no compromiso colectivo para co ensino público en numerosas comunidades educativas galegas.

Cómpre agora pecharmos documentos, arquivos, pastas e gabetas que certifiquen o visto e prace á superación do curso 2011-2012. Non esquezo, non, descoiden!, que aínda quedarán uns retalliños pendentes das últimas puntadas de setembro, mais a sensación (necesidade?) de lle tomarmos o pulso ao punto e final bate na porta e non somos quen de ignorar o seu ruxerruxe.

Mais antes de iniciarmos o camiño dos soños da quebra da rutina laboral, a burocracia administrativa estridente fai acto de presenza nas pantallas dos nosos computadores. Chegou a hora da… MEMORIA! Non se trata de analizar o estado da memoria do computador na fin de curso, non. Debemos facer memoria e render contas das nosas actuacións académicas. E entón a miña memoria lévame a parafrasear -con desculpas antecipadas- aqueles versos de Curros Enríquez para Rosalía de Castro: render contas nós, precisamente @s que non temos quen rece por nós!!!

Ennovelamos (enténdase ben! … de novela pouco ou nada… ou si?) unha memoria que dea conta dos obxectivos cumpridos naquela programación redactada nun setembro xa caduco e do plan de actuacións desenvolvidos para a consecución dos fins aos que a literatura legal nos obriga.

Recompilamos, nun intenso proceso cuantitativo, medido en cifras calculadoras resultado de sumas e divisións, porcentaxes de resultados e declaracións de veracidade daquilo que foi no seu día propósito de emenda.

E como dan as contas, preguntaranse?

Cada un fala da feira segundo como lle vai nela, escoitei ben nova nos campos da feira da miña infancia, debo responder eu.

Por que? Porque mentres nos obriga o engaiolador (que non engaiolante…) aparello bu(r)rocrático administrativo a recoller numericamente o HABER derivado desas contas, hai quen, coma min, renova insistentemente as acordanzas desoutro capítulo que día a día nos foi obrigando a superar obstáculos desde a pértega vocacional: o respecto polo alumnado.

O meu caixón das lembranzas persoais, concepto abstracto de seu, intanxíbel en calquera documento impreso ou gráfico, fala de sorpresas, descubertas, interrogantes, emocións, sentimentos adolescentes que comezan a agromar na procura de respostas comprensíbeis.

Aquela ollada fixa de F. nos gravados de Castelao no Museo de Pontevedra; a descuberta da experiencia da memoria do exilio intelectual galego naquel audiovisual que provocou en A. investigación maior noutras fontes directas e familiares até entón agochadas no baúl arrombado no faiado; o visionado colectivo e posterior lectura d´A lingua das bolboretas; a lectura a viva voz de T. interrompida polas apremiantes bágoas daquel (in)tenso poema de Makinaria (Carlos Negro, un poeta galego mozo que fala coma nós!) que lembraba cruezas de velocidade sen freo, vividas noutras experiencias mozas próximas; a ironía convincente de E. para facer realidade o soño do teatro escolar amador; o afán de superación de J; as reflexións da actualidade interactiva blogueira; a achega dun coñecemento plural da música galega invisíbel; a revolta interna provocada logo da lectura d´A cabeza de Medusa; a sorpresa de se ter convertido en politono (case) universal unha fermosa melodía portuguesa de André Sardet; a quebra da fronteira lingüística alén Miño…

Nesta altura en que estamos a piques de colgar o cartaz de “Pechado por vacacións”, só a convicción na importancia do noso traballo como docentes, como sementadores de preguntas e reflexións, como entes coeducadores dunha sociedade galega que se recoñeza en si propia desde os valores irrenunciábeis da xustiza, cohesión, pluralidade e respecto equitativo, reafirma os nosos azos para continuar a travesía e virar os ventos.

Advertisement

L anos despois

A Real Academia Galega vén de celebrar a liña temporal dunha data emblemática, gravada no noso imaxinario cronolóxico cultural como cita puntual de reencontro cos tempos literarios construídos de onte a hoxe, unha madura reconciliación amiga ou descuberta de noivado mozo con aqueles e aquelas que falaron de nós, por nós, para nós e o extenso mundo de ollada aberta. Cincuenta anos de vida desde aquel pioneiro 1963 rosaliano da popularmente instalada en nós como grande festa literaria nacional, o Día das Letras Galegas.

Unha das actividades programadas pola RAG consistiu na revisitación actualizadora dos cincuenta autores e autoras homenaxeados -neste último caso, a cativa pluralidade redúcese a tres nomes de muller: Rosalía de Castro, Francisca Herrera e María Mariño- por parte doutros tantos escritores e escritoras actuais, representativos de xeracións e xéneros literarios diferentes e onde, por fortuna, a balanza marcadora do xénero autorial mudou positivamente cara á presenza significativa de escritoras, como reflexo do camiño que andamos cara á restauración dunha realidade moito máis recoñecíbel e equitativa.

A petición desta singular colaboración, canalizada a través da AELG, asignábame un autor, Frei Martín Sarmiento, homenaxeado o 17 de maio de 2002, a quen tiven oportunidade de reler con atención naquela altura e sintetizar no manual Frei Martín Sarmiento. O inicio da recuperación da conciencia galega.

Volver ao noso ilustrado por excelencia significou recuperar a sorpresa da actualidade dunha obra escrita a contrafío en pleno século XVIII e que aínda nesta altura non perdeu, por desgraza para nós, contemporaneidade.

O ilustrado máis galego de todo o grupo de pensadores coetáneos asumira xa daquela un papel protagonista como emisor informante da realidade galega do seu tempo e mais como receptor cómplice das súas preocupacións, queixas e demandas. É por iso que non resulta nada difícil deducir, na relectura da obra deste magno erudito, o valor do compromiso reivindicador que Sarmiento adquiriu, en tempos ben bretemosos, para co seu país e as súas xentes, desde unha óptica concienciadora crítica para coa necesaria normalización social do idioma galego e a súa incorporación á escola como idioma de aprendizaxe e coñecemento para os nenos e nenas galegas e, asemade, defensora dos sectores produtivos tradicionais, así como do inicio da industria e do comercio sen monopolios, ao tempo que profundamente antimilitarista.

“Sen soldados poderá pasar o mundo, mais sen labradores nin o mundo nin os soldados poderán subsistir”

Baixo a única limitación dun máximo de setenta caracteres, propoñíasenos recrear a obra e o pensamento do autor ou autora asignados. Un breve texto, mesmo hai quen o cualificou de haiku, a partir do cal un ilustrador recrearía unha nova simbiose convivencial entre a imaxe e a palabra creadas en clave de presente.

Finalmente, a síntese sarmentiana, fermosamente simbolizada na metáfora dunha robusta cerna secular, da man do deseñador Dani Bembibre, levoume ao encontro destas simbólicas palabras:

“Coloquio da palabra

galega asulagada para nos

acordar a conciencia”

Desde a iconografía múltiple dun L maiúsculo sumativo de Letras, Lingua e Libros, da autoría de Pepe Barro, do Grupo Revisión, rodeado dun corazón múltiple, encarnado, de afecto e complicidade latexante, finalmente vía a luz o caderno dos L (50) carteis para L (50) anos, grazas a un proxecto sumativo das sinerxias de diferentes entes construtores da industria cultural nada (e preocupada) ao redor do libro, asinantes do manifesto que o acompaña, As Letras que nos fixeron: Asociación Galega de Deseñadores, Asociación de Escritoras e Escritores en Lingua Galega, Asociación de Empresarios de Artes Gráficas de Galicia, Asociación Galega de Editores, Federación de Libreiros de Galicia, Asociación Profesional de Bibliotecarios Municipais de Galicia e ANABAD-Galicia.

A volta ás letras en cincuenta días viviu a súa xornada pública máis popular o pasado sábado 16 de xuño ao congregar a RAG, na coruñesa Praza de María Pita, nun acto aberto ao numeroso público, de novo, L (50) voces de alcaldes, alcaldesas e representantes civís doutros tantos concellos que acubillaron a biografía dos nosos literatos homenaxeados nesta nosa peculiar travesía temporal da memoria literaria. De Sada a Vigo, de Monforte a Boborás, de Muxía a Celanova, de Outes a Monterroso, de Ourense a Láncara, de Noia a Tui, sen esquecermos ultrapasar os lindes asimétricos que falan de fronteiras administrativas, mais nunca lingüísticas, para saudarmos o perímetro galego completo que xungue nunha aperta desde A Veiga até Vilafranca do Bierzo. Eles e elas, nas súas voces enraizadas en fonéticas plurais e melodías vizosas, remaneceron versos, pensamentos e invocacións alentadoras que vogaron entre as Ondas do mar de Vigo e o Pranto matricial.

E nunha cultura chea de substrato simbólico coma a nosa, non podían faltar as imaxes alegóricas que tanto foron aplaudidas. A forza do futuro perseverante, representada na infancia e na mocidade, facía a súa entrada intermitente nesta praza tamén simbólica para nos agasallar coa forza reminiscente do que somos. Terra e Auga. Os pétalos das rosas da Casa da Matanza rosaliana, a auga doce da Fonte Vella mindoniense, a auga salgada arribada fronte ás casas da tríada literaria rianxeira, a terra escura e fértil celanovesa, o arume arpado pondaliano, as herbas vizosas courelás e a area cambadesa, lumieira e facho na noite estrelecida.

Velaí dúas poderosas razóns para non rendérmonos no presente: o respecto polos que no pasado foron e souberon ser proa e rella sempre; o respecto polo futuro que ten dereito a medrar na súa sonoridade propia para que a vida non o sorprenda xamais desprevenido calado e neutral.

Sexamos hoxe protagonistas sementadores, orgullosa canle transmisora deste legado único que deberá continuar a ver nacer, medrar e envellecer xuntos, ciclicamente e en irmandade, o pobo e a lingua, a fala e a escrita, sempre e mais despois.

De prima e curmá

Houbo un tempo en que as palabras semellaron precisas de certo tuning porque a estética canonizada debía ser guieiro para quebrar aquelas vellas sentenzas que anunciaban precaución; xa se sabe que as aparencias enganan.

Houbo un tempo en que as palabras deixaron de ser donas de si para seren dominadas por unha imaxe, porque tamén se sabe con certeza absoluta que unha imaxe vale máis que mil palabras.

Houbo un tempo en que as palabras afoutas, cargadas de contido semántico e simbólico e razón etimolóxica, mais para algúns demasiado envellecidas de tanto uso e, polo tanto, moi faltiñas de prêt-à-porter, sen importar a (im)procedencia do seu Made in, esmorecían no alento amordazador de quen apostaba, con alto interese persoal e a curto prazo, por vestilas con enganosas roupaxes alleas.

E deste xeito algúns conceptos gañaron acepcións polisémicas que nunca ningún dicionario da lingua poderá abeizoar nas súas páxinas letradas.

Velaí como o substantivo imposición abandonou a definición científica –Acción e efecto de impoñer ou impoñerse e impor ou imporse– para limitar en exclusiva o seu radio de acción á relación entre o idioma galego e o modelo lingüístico de aprendizaxe na escola. Consecuentemente, a sociedade galega puido ficar tranquila de vez porque xa non se lle impoñerían subas obrigadas de IVE nin de retención no IRPF nin contratos laborais fóra da estrita legalidade vixente nin tería que renunciar porque si a parte da medicación que viña precisando polo seu carácter de doente crónico nin… Como no musical anuncio aquel do deterxente milagreiro que agoiraba a fin das manchas sen frotar: a imposición ía acabar!

Tamén as opcións ás que cadaquén se foi enfrontando no devir do tempo deixaron de representar no imaxinario social cada unha das posibilidades de elección que un ten entre varias, para se converteren en certeiros verdugos hipotecadores de biografías ad futurum. Máis desangradora esa falta de opcións canto máis preferentes foren, adxectivo que tamén se viu obrigado a mudar a pel da súa definición –Que ten preferencia. Trato preferente. Un lugar preferente– pola actuación inmoral de quen é abandonado sen solución alternativa pronta, real e equitativa.

A complexidade da neolingua coa que algúns prestidixitadores -que non iluminados nin ilustrados- pretenden representar a variedade lingüística diacrónica do novo decenio desta centuria que andamos, chegou a anular o nome propio dun grandísimo protagonista referencial das nosas infancias perdidas (ulo o noso paraíso?) como foi o Rato Pérez, o Rato que perdeu no camiño da desmemoria amnésica non só o apelido histórico de seu, senón mesmo o afán recadador polos dentes de leite, á procura doutros suculentos e amoreados beneficios con(s)tantes e soantes ao máis puro estilo daquel famoso Tío Gilito.

Con todo, probabelmente o maior impacto recibímolo coa triunfal entrada -falábase dela en todos os medios de (in)comunicación-, na nosa familiar comunidade de veciñas e veciños, dun novo membro que paseniñamente se ía acoplando ás nosas vidas e, sen sabérmolo, viña para se quedar, besbesullándonos cantidades inauditas e inintelixíbeis para a maioría da veciñanza.

Era a Prima de Risco. Recoñezo que nun principio acreditei nunha orixe familiar galega de avoengo. A herdanza do noso grandísimo Risco habitaba en nós, o don Vicente intelectual, membro da excelsa Xeración Nós, firme defensor do atlantismo e do celtismo de noso coa ollada regalada cara Irlanda.

Mais resultou ser outra cousa. O que? Non é doado grafar esa resposta de xeito breve e, ao tempo, transparente nin glosar para o común da poboación galega a teoría das causas e consecuencias, para esa base social maioritaria, labrega e mariñeira que, para o propio Vicente Risco, constituía a Galiza verdadeira e esencial.

A Prima non resultou ser equivalente á nosa familiar curmá e o Risco tampouco se aproximou á nosa historia política e literaria interna. Definitivamente, tivemos que aprender que non xogabamos na casa nin para a casa. Acompañadas de vocábulos enredosos e intencionadamente amedrentadores, como hedras trepadoras que abafan paseniñamente o muro de pedra máis rexo, as reiteradas cifras etéreas, que decote nos serven en bandexa de prata economistas, tertulianos e políticos, a quen nada ou case nada sabemos de macroeconomía, por inabarcábeis na defensa pecuniaria do peto diario da inmensa maioría da sociedade galega de a pé, forman parte das regras do xogo que nós non deseñamos.

Xogo revolto! Diciamos cando crianzas. Este tecnicismo coñecido nas altas esferas como diferencial de débeda fotografámolo a diferentes horas do día a día na inestabilidade de milleiros de microeconomías familiares con nomes e apelidos: Luís aínda non conseguiu incorporarse ao mercado laboral despois de dous anos; a pequena Lara non ten asegurada a dieta sa e equilibrada diaria logo de rematar o curso a finais de xuño e a temporada de comedor escolar; Carme non sabe que vai acontecer cos seus aforros recén cumpridos os 86 anos; Luísa (des)espera nunha lista de espera por unha prótese de cadeira que lle axude a recuperar unha opción de vida sen dor; Aldara non sabe como poderá resolver o pagamento da súa primeira matrícula universitaria o próximo curso; Pepe xa non ten, como pensionista, despois de décadas de esforzo e traballo duro, acceso gratuíto a parte das medicinas que acompañan a saúde resentida; a Branca finalmente venceuna aquel cartaz no escaparate que anuncia unha derrota humana e profesional…

Resistamos a inercia do inmobilismo individual e Rescatemos activamente a maioría social galega que é a única entidade quen aínda ten crédito! Acreditemos!

Restauración ou descastra(piza)ción

“Se aínda somos galegos é por obra e gracia do idioma”, sentenciou Castelao.

“E logo, ti de quen vés sendo?”, inquire a nosa xente.

Andando este 2012 (que non acaba de deixarse saborear en absoluto doce, aínda que isto non permita confirmar que larpeiros habelos hainos…), podemos verificar que seguimos recoñecéndonos e sendo recoñecidos, galegos e galegas, grazas ao noso idioma, aquel que nos identifica e singulariza á par das danzas dos sons doutros idiomas no mar das culturas.

Marca imborrábel do noso ser máis individual constitúe a identidade onomástica, para a que a diacronía testemuña, máis unha vez, termos sido vítimas da máis bárbara castra(piza)ción.

Topónimos, antropónimos e apelidos de noso foron historicamente sometidos a irracionais procesos de deturpación, fóra de todo soporte filolóxico, que conduciron os nosos sinais de identificación individual, xeográfica e familiar, mediante manipulacións (pseudo)lingüísticas, á negación do noso idioma e da identidade cultural que conformaba, e á superposición dunha oficialidade común superior, imposta sen consulta previa nin respecto pola coacción á que se sometía a todo un pobo.

Porque a localización espacial e o imaxinario identificativo ao que tan sonoramente nos conduce unha Mariña ou Alexandra, un Brais ou Antón, Lois e Uxía, non poderá ser a mesma que para unha Marina, Alejandra, Blas, Antonio, Luis o Eugenia. Sen dúbida, son representacións diferentes que tamén falan por nós e de nós.

Porque, asemade, é obvio recoñecer(se) galego e galega nos apelidos de teu (Areosa, Barreiro, Bouzas, Bugallo, Chao, Couselo, Fariña, Ferreiro, Fraga, Oliveira, Patiño, Pereira, Pousa, Soutelo, Vilar, Veiga…). Mais, pola contra, ficas diluído cando a prexuizosa antipatía de antano dos representantes da igrexa e dos funcionarios do rexistro civil, desde o estrito cumprimento da lexislación emanada do poder centralista, nos pretenderon confundir inscribíndonos como Villarino, no canto de Vilariño, ou Dávila por Da Vila, Novoa por Nóvoa, Sotelino por Souteliño, Rey por Rei, Lage por Laxe, Seijo por Seixo, Requeijo por Requeixo, Teijeiro por Teixeiro, Eijo por Eixo, Freijeiro por Freixeiro …

Ben sei que se me arremedará que estes últimos antropónimos non foron castelanizados, pois graficamente permanecen sen alteración a respecto das formas galegas medievais. No entanto, sabémolo ben porque o barómetro da rúa así nolo confirma, o desmedido afán castra(piza)dor para a pronuncia das grafías “g” e “j”, que soarían en orixe ben parecidas ao noso “x”, e totalmente afastadas da pronuncia do iota castelán, impuxéronse oficial e popularmente co sotaque españolizante, polo que, ao meu ver, faise necesaria, en todos os casos, a súa recuperación na forma orixinaria galega, mais desde unha perspectiva fiel e, ao tempo, actualizadora.

Urxe, xa que logo, asegurarmos os nosos apelidos, moitos deles transmitidos interxeracionalmente, fincármolos na terra novamente desde a súa restauración, se non queremos correr o risco de desapareceren como marcadores de identificación galega.

Só neste meu sorprendente país, o sempre ben lembrado e estrañado avó Ricardo se podía apelidar, consolidando a ascendencia paterna, Queijas, e ser nativo dun lugar da parroquia recoñecida e mencionada por todos como Queixas. Ou aínda máis, ser identificado oficialmente co apelido materno Fuentes e ser recoñecido na contorna como “dos Fontes”. Cal é o verdadeiro documento de identidade?

Para aquelas persoas que aínda continúen a acreditar en que o galego non tivo nunca en fronte de si unha lexislación española anuladora e prohibitiva, cumprirá lembrarlles o contido do artigo 54 da Lei do Rexistro Civil, de 1957, onde se obrigaba a que os nomes se rexistrasen en español, posto que “No puede imponerse al nacido (…) su traducción usual a otra lengua”. Pola súa banda, o artigo 55 incidía no severo control antroponímico uniformizador: “El encargado del Registro (…) procederá a regularizar ortográficamente los apellidos cuando la forma inscrita en el Registro no se adecúe a la gramática y fonética de la lengua española correspondiente”.

A literatura legal foi modificada posteriormente na Lei 40/1999, que permite a restauración para o galego de nomes e apelidos, así como o cambio da orde destes, vencendo prexuízos patriarcais, o que posibilitou que moitos galegos e galegas procedesen a inscribiren os seus fillos no Rexistro Civil con nomes propios na nosa lingua e outros solicitasen a restitución da forma galega correcta dos seus nomes e apelidos, cuxo trámite tamén agora se simplificaba significativamente.

No que a min respecta, nesta tarefa persoal de ir espíndome das capas de cebola que amargan, gostei de recuar hoxe no tempo e reler no libro de familia a seguinte nota manuscrita na páxina 16:

“NOTA: Los apellidos de la consorte Dª María Mercedes Queijas y Zas han sido modificados, pasando a ser en lo sucesivo QUEIXAS Y ZAS según resolución de la Dirección General de los Registros y del Notariado …”

Sobre a lingua empregada no documento por aquel funcionario do Rexistro Civil da Coruña falaremos outro día.