Este é o artigo de Román Raña sobre o poemario Partituras, escrito conxuntamente con Xoán Carlos Domínguez Alberte. A reseña foi publicada no Faro da Cultura o 31 de outubro de 2019.
Esta
foi a recensión de Xandra, a landra que quería voar en Palabra de Gatsby, publicada o 11 de xullo de 2018.
“Non hai cousa máis importante que soñar, aínda que sexa con voar como é o caso de Xandra, a landra protagonista do novo libro de Mercedes Queixas. Un libro no que a natureza e os soños ocupan un papel protagonista mais tamén unha proposta didáctica interesante sobre o inconformismo e a necesidade de crecer ante as dificultades.
Nestas poucas páxinas, o texto brilla con luz propia en combinación coas aparentemente simples mais traballadas e fermosas ilustracións de Paula Pereira Carreiro. Un libro de lectura moi áxil e dinámica do que, seguro, gozarán as crianzas.
Mercedes Queixas publica un libro no que amosa unha historia na que está presente a paixón de quen a escribe. Os soños son un lugar completamente noso dende onde debemos proxectar os nosos azos para o futuro. Agardo tamén que este libro colabore na esperanza no futuro de moitos nenos e nenas galegos.”
Xosé Manuel Eyré publicou esta crítica de O morto asasinado e outros contos, de María do Carme Kruckenberg, no seu blogue, Ferradura en Tránsito II.
María do Carme Kruckenberg (1926-2015) sitúase na “Promoción de Enlace” xunto a outros nomes como Luz Pozo Garza, Antón Tovar, Manuel Cuña Novás e Xosé Neira Vilas. A poeta, xunto con Pura e Dora Vázquez, Luz Pozo e Xoana Torres escenifica o reencontro coa tradición literaria galega en feminino desde Rosalía de Castro. Deixounos unha obra poética que supera a trintena de títulos publicados, para alén de múltiples colaboracións en volumes colectivos, en moitos casos dando resposta literaria a chamadas de compromiso social e político (11). Mais tamén escribiu narrativa, aínda que esta é menos coñecida, que é a que reúne Mercedes Queixas Zas, autora tamén da introdución neste volume. Entre 1998 e 2012 María do Carme Kruckenberg Sanjurjo publicou periodicamente, en edición non venal e co propósito de servir de agasallo a amizades íntimas, unha serie de relatos con extensión e destinatarios diversos (12). 15 en total, impresos en Iniciativas Gutemberg e con tiraxes de cen exemplares asinados pola autora e ilustrados por Eva Lloréns, Mercedes Lence, Gozalo Suárez, Antón Goyanes e a propia autora. Alén disto, en 1999 viu a luz unha recompilación de sete novos breves relatos (…) impresos baixo a responsabilidade da Unión Comarcal de Comisións Obreiras de Vigo e o Concello de Vigo, un volume de agasallo e de conmemoración do Día da Letras Galegas (12). Así pois a escrita en prosa de María do Carme Kruckenberg ten moito de ocasional, de escrita feita a petición, mais non por iso deixa de ser menos interesante a expresión narrrativa dunha das voces poéticas máis celebradas das nosas letras.
Así, pois, trátase de 22 contos breves, “O morto asasinado” é quizá o máis extenso e por iso dá título ao volume, que celebran a beleza da palabra. Situados en espazos de ambientación real, vivencial (12) como son Vigo, Padrón, San Xoán de Piñeiro, Tui, Restinga de Marambaia… A beleza da palabra e unha sensilibilidade a flor de pel, son manifestos sen que por iso haxa que tildar os contos de prosa poética. Temporariamente tenden a levarnos a “outro tempo”, as primeiras décadas so século pasado, e por eles transitan, de cando en vez, trasnos ou sereas, sen que iso queira ducir que aforren a traxedia, como en “O neno afogado” ou no que dá título ao volume. É de salientar a destreza coa que María do Carme Kuckenberg crea ambientes con moi poucas palabras, uns ambientes nos que sempre hai algo de máxico, aínda que só sexa a beleza da palabra., ese instrumento co que crea atmosferas envolventes. Desde o primeiro até o derradeiro conto, o lector pode estar seguro de atoparse unha narradora hábil, que conta case en ton confesional.
Eis, logo, unha oportunidade para gozarmos da voz narrtaiva dunha poeta, unha voz narrativa sorpesiva por ben artellada, que á veces acode ao conto contado, a encerrar unha narración noutra máis longa, como no que dá título ao volume ou no primeiro, “O paxariño de Sevilla”. Parabenizamos pois a inicitiva de Mercedes Queixas e Galaxia á hora de reunir esta prosa dispersa nun único volume que nos permite decatarnos do boa narradora que era María do Carme Kruckenberg, alén de excelsa poeta. Deste xeito queda completa, ou máis completa, a obra dunha autora fundamental na nosa historia literaria. Contos que, vista a súa orixe, ben se pode dicir que son inéditos, pois era prosa para as amizades ou de compromiso, non venal e de circulación restrinxida.
ASDO.: Xosé M. Eyré
Recensión de Mónica Pazos sobre Xandra, a landra que quería voar, publicada na versión en papel de Sermos Galiza o 12 de abril de 2018. Mil grazas!
Esta
é a recensión que Antonio García Teijeiro publicou no seu blog, Versos e Aloumiños, de Xandra, a landra que quería voar. Moi agradecida!
“Álbums ilustrados coma Xandra, a landra que quería voar, de Mercedes Queixas Zas e ilustrado por Paula Pereira Carreiro, son os que me enchen de felicidade cando ven a luz. Un álbum, este, que cumpre os requisitos que eu lles esixo aos libros dirixidos ás primeiras idades: claridade expositiva, linguaxe coidada, historias sinxelas ben artelladas, posibilidade de dobre lectura, facultade de facer pensar e que as imaxes estean ben coidadas.
De todo isto hai neste álbum editado por Urco Editora. Mercedes Queixas, con sensibilidade e intelixencia, artella unha narración orixinal: unha landra, que agarda o momento de descender polas pólas das árbores, resístese a caer e desexa con todas as súas forzas poder voar. As demais landras esfórzanse en que desista da súa idea, pero Xandra non se dá por vencida.
A protagonista soña, non quere ser coma as demais e loita por ser dona do seu destino. Voa coa ollada e imaxinación cara ao inmenso ceo da devesa. E, pasada a primavera e mais o verán, Xandra nunca esqueceu un segredo que coñecera a través da súa amiga, unha sabia andoriña e que só ela coñecía.
Este é un relato que se desenvolve, como podemos ler, no Courel. Todo el está contido nun medio natural que serve de escenario para que a historia teña cor e teña identidade. A paisaxe, coas árbores e toda sorte de paxaros xoga un papel imprescindible para entender moito mellor esas arelas de liberdade da protagonista e consegue un ambiente natural que se agradece. Todo isto nun marco cromático fermoso. Con cores vivas, figuras de trazos planos ben expresivos, limpeza de formas e espírito alegre, Paula Pereiro consegue un discurso aberto que permite dialogar co texto da autora. As súas ilustracións teñen moita vida e son moi nidias.
E se falamos do Courel, non pode faltar unha referencia ao extraordinario Uxío Novoneyra. E fica patente, xaora, nesas liñas que din que Xandra ollaba sen descanso o ceo, na procura da amiga andoriña, que chegara no comezo da primavera, canda o canto do cuco, para aniñar disimuladamente no balcón da Casa do Poeta.
En definitiva, que estamos diante dun álbum magnífico para compartir lectura cos rapaces e rapazas das primeiras idades (e adultos), establecer con eles un diálogo interesante, do mesmo xeito que Mercedes e Paula o fan a través das palabras e as imaxes.
Libros coma este son os que fan que a literatura prenda nos lectores e lectoras teñan a idade que teñan. Son imprescindibles para que a nosa LIX sexa valorada xa dende o principio. Fornecen o cada vez máis amplo catálogo de obras que convidan a saborealas dende os primeiros intres das nosas vidas.
ANTONIO GARCÍA TEIJEIRO“
Esta é a recensión de Xandra, a landra que quería voar, publicada en Lecturafilia o 15 de decembro de 2017:
“O outro día, despois de ver una serie na televisión pola noite, non daba durmido. Así que, collín dous libros e púxenme a lelos e a soñar. Son dous libros de Urco Editora que, combinados á perfección, me fixeron volver a ser una nena.
Primeiro lin A brétema, unha preciosidade dende o principio a fin. Ilustrado por María Montes Sueiro, e con texto de María Victoria Moreno, é unha proposta educativa que nos fala de como se forma a brétema dun xeito moi ameno, como sempre adoita acontecer coa literatura infantil. A mellor sempre é aquela que nos ensina cousas baixo un prisma pouco convencional e sen que nos decatemos. Con este texto, os máis cativos e cativas terán a oportunidade de achegarse xa dende a primeira idade ao mundo fantástico da que será a homenaxeada polo Día das Letras Galegas 2018.
“Decatáronse axiña de que a brétema non era coma as nubes, que están feitas coa auga do mar, que non son amigas das persoas e voan sempre moi altas polo ceo. A brétema, en troques, camiña preto da terra e pousa nas ás dos paxariños ou nos cabelos dos nenos. As nubes levan lóstregos e tronos”.
Seguín despois con Xandra, a landra que quería voar, que contén texto de Mercedes Queixas Zas e ilustracións de Paula Pereira Carreiro. Como no caso anterior, é un libro moi coidado, que nos fala dos soños, e das posibilidades que, como seres humanos, temos de conseguilos. É unha historia para crer, para ter esperanza e para nunca renderse, valores estes que parecen perderse nas nosas sociedades.
Lonxe do que poderiamos pensar, estas dúas historias están concibidas para todos os públicos, pois os soños e a fantasía son algo connatural ás persoas, sen límites de idade. Ademais, estes dous libros teñen algo máis en común, que están protagonizados e creados por mans femininas, unha proba de que as mulleres temos moito que achegar a este mundo. Por iso, parabéns por partida dobre a Urco Editora: por recuperar e publicar historias fantasiosas e universais, e por visibilizar sempre ás mulleres.
Anímovos a agasallar no Nadal con estes libros. Cabe mencionar tamén que os dereitos de autoría de A brétema serán cedidos por desexo da familia de María Victoria Moreno á Asociación de Atención á parálise cerebral e afíns “Amencer-Aspace”.”
Esta é a recensión de Xandra, a landra que quería voar, feita por Ramón Nicolás, e publicada en Caderno da crítica o 28 de novembro de 2017:
“Asistir a unha estrea conxunta neste xénero e tan prometedora, de autora e ilustradora a un tempo, que simboliza Xandra, a landra que quería voar, publicado en Urco Editora, resulta unha verdadeira regalía. Éo porque este álbum infantil ten, ademais, esa posibilidade de articularse como unha proposta susceptible de varias lecturas e penso que de todas elas se sae con proveito.
A miña particular obriga a salientar a limpeza, sinxeleza e claridade do trazo nas ilustracións e o acaído da escolla cromática de Paula Pereira, sempre atenta aos mínimos detalles, e que establece un diálogo visual suxestivo co texto de Mercedes Queixas. O imaxinativo relato desta última -nese punto medio que facilita a transmisión da mensaxe de mans dadas cunha expresión coidada- posibilita acceder a un argumento sometido a un proceso de personificación pouco transitado como é o dunha landra que cobra unha presenza activa e singular como gromo dun dos nosos símbolos identitarios, transformada aquí nunha personaxe con personalidade propia que non quere ser coma as demais compañeiras e que abraza, conscientemente, arelas de liberdade e comparte a fe nos propios soños da man dunha andoriña amiga. Pero aínda hai máis, Xandra… resulta operativa a un tempo para encarar a relevancia da nosa contorna natural situada, e a obriga de respectala, situada nun espazo emblemático de noso como é o Courel…, e no Courel non podía faltar, asemade, a presenza do gran Uxío Novoneyra que paira, implícita e explicitamente, en todo o relato. Ese “chove pra que eu soñe” adquire aquí unha carta de natureza fermosa e fantástica, que convida, sempre, a soñar e voar. Os meus parabéns por esta iniciativa e toda a sorte do mundo para a súa andaina, que espero feliz e intensa.”
Esta é a recensión de De pergamiños, follas voandeiras e libros ao .gal, no Blog de l’Escola de Llibreria, publicada o 29 de decembro de 2016. Inmensamente agradecida ao seu autor, o profesor Pere Comellas, da Universidade de Barcelona.
El
títol del nou llibre de Mercedes Queixas —que és una especialista i una divulgadora— no és gaire aclaridor: l’al·lusió a pergamins, fulls i llibres indueix a pensar en una història del llibre. El subtítol, en canvi, sí que descriu exactament què tenim entre mans: una breu història de la literatura gallega, des de l’extraordinària poesia medieval fins a l’extensa producció de finals del segle xx, que no dóna gens de rellevància al suport físic, però en dóna molta a la qüestió lingüística. És un llibre, doncs, que hauria d’interessar força en l’àmbit català. No només perquè la literatura gallega —com, de fet, la immensa majoria de literatures— és una completa desconeguda per a la majoria, sinó perquè la situació lingüisticoliterària gallega ens és en certs aspectes molt pròxima i la podem entendre molt bé.
El plantejament general del llibre és molt clàssic (o potser seria més precís dir que és molt romàntic). Es tracta de presentar cronològicament una successió de les principals manifestacions literàries en gallec al llarg dels segles amb l’explícita intenció de donar legitimitat i prestigi a un poble, un país i una llengua. Poble, llengua i literatura són tres pols que —segons la tradicional historiografia literària— es retroalimenten. I en el cas gallec, des d’una posició resistencialista davant dels continuats intents (més o menys violents segons les èpoques) d’assimilació lingüística i cultural per part del projecte nacional espanyol: «a literatura, […] como o pobo que a nutriu e osixenou, nunca estivo disposta a claudicar e aceptar a derrota ordenada por quen se interpuxo no camiño» (p. 13).
Justament aquesta circumstància d’una realitat nacional oprimida explica i justifica en bona mesura un plantejament que potser no seria gaire comprensible fet des d’un imaginari nacional consolidat (vull dir que si aquest mateix to nacionalista del llibre el veiéssim en una història de la literatura en castellà o en francès, per exemple, el trobaríem força inadequat). Per exemple, la frase final de la introducció, «para todas as persoas que, desde o galego como opción lingüística, construíron esta patria das letras en que recoñecérmonos e da que tanto nos compracemos, presentes e ausentes, a nosa máis sincera admiración e homenaxe» (p. 15), ens semblaria una exaltació patriòtica ben innecessària si no parlés d’una llengua tantes vegades i encara avui amenaçada.
Aquest biaix, però, té també un aspecte ben interessant: emmarca el fet literari dins la construcció d’una cultura sobre la base d’una llengua. D’aquesta manera, les qüestions sociolingüístiques i fins i tot sociopolítiques hi són tant o més presents que les purament literàries, i sovint els breus comentaris sobre un determinat autor ho posen en evidència: «A totalidade do seu proxecto [de Lamas Carvajal] cómpre entendérmolo como unha obra ao servizo do seu país, utilitaria e proclamadora do seu direito á existencia» (p. 117). I així tenim un llibre que, de manera molt succinta però molt entenedora, ens informa sobre la producció literària (entesa en un sentit molt ampli que inclou historiadors, assagistes i altres gèneres fronterers) i també sobre la història lingüística, social i política de Galícia.
La literatura gallega té molts punts en paral·lel amb la catalana, com també, evidentment, grans diferències. Totes dues tenen una literatura medieval fastuosa, però si en català de seguida destaquem la prosa de Llull, en gallec el que més destaca és un patrimoni líric esplèndid. Les cantigues d’amigo i les d’amor, al costat de les satíriques, posen les lletres gallegues a l’altura de les occitanes, fins i tot en el sentit que cultures veïnes com la castellana n’adopten no només el model sinó la llengua. El cas més famós: les Cantigues de Santa María del rei castellà Alfons X, redactades en gallec.
Totes dues literatures tenen també un llarg període de crisi. Els «segles foscos» en diuen els gallecs, que arriben fins a l’eclosió d’una renaixença (el Rexurdimento), la segona meitat del segle xix, amb la gran figura central de Rosalía de Castro. I també totes dues, és clar, viuran la llarga repressió franquista i una represa espectacular a partir dels anys vuitanta del segle passat.
Val la pena llegir i recomanar aquest llibre, que hauria de contribuir a omplir un buit com ho és el nostre gran desconeixement de Galícia i la seva cultura. I també val la pena fer el petit esforç de llegir-lo en gallec. Al capdavall, per a algú que parli català i castellà o una altra llengua romànica, es tracta d’un esforç molt modest en comparació amb la satisfacció de poder llegir en una nova llengua.
Pere Comellas
Professor d’Estudis Portuguesos de la UB
Artigo publicado por Xoán Carlos Domínguez Alberte na versión dixital de Sermos Galiza, o 11 de maio de 2016. O artigo orixinal pode consultarse aquí.
Facer visíbel o que para moita xente estivo sempre oculto; acompañar a normalidade lectora cotiá dun pobo vivo e comprometido. Estes son os obxectivos básicos da subtitulada Breve historia da literatura galega, da que é autora Mercedes Queixas, cuxo suxestivo nome é De pergamiños, follas voandeiras e libros ao.gal.
Manual divulgativo, escrito cun claro afán didáctico, exemplarizante e de amena lectura, convértese nunha útil ferramenta para docentes e escolares, apta para lectores e lectoras cun moi diverso grao de introdución no ámbito das nosas letras.
Isto xa fica de manifesto nas respectivas citas que encetan os diferentes capítulos de cada un dos bloques estruturais, que constitúen un xeito de insinuación que dialoga co contido tratado. Valla de exemplo unha, elocuente de seu, da autoría de Manuel Murguía: “O pobo que esquece e escarnece o seu idioma estalle dicindo ao resto da humanidade que perdeu a súa dignidade”.
O volume está construído cunha estrutura discursiva de carácter explicativo e argumentativo. Repárese, por exemplo, nunha mostra, relativa ao período de xurdimento da nosa lingua: “E de onde xorde esta tradición potencial lírica? Cal é a súa procedencia? Cales poden ser as razóns que expliquen a súa tan lograda e valorada implantación no reino galego? Como tería sido ese proceso?”.
Interrogantes que, sen ollar nunca para fóra, decontado, atinxen unha acaída resposta formulada dende o noso sistema literario: “prestixiosa realidade e normalizada expresión monolingüe, en galego medieval, que atinxe tanto á lingua de reis como á lingua do pobo e que xustifica que compositores procedentes doutras áreas lingüísticas escollesen de preferencia o galegoportugués e os parámetros da nosa escola medieval”.
O xorne pedagóxico e globalizador da obra non é alleo á reinterpretación crítica de discursos establecidos da nosa tradición: “Semella difícil ignorar a autoría das cantigas de amigo por parte das mulleres, cando eran elas as principais cantoras das súas comunidades, ao adaptaren os seus cantos aos ritmos do traballo cotián das panadeiras, lavandeiras, costureiras, tecedeiras, seitureiras etc., sobrevivente con posterioridade no cancioneiro popular galego”.
A focaxe da reivindicación dun papel activo e protagonista da muller resulta visíbel noutras pasaxes da relectura da nosa historia, como acontece para o caso da cantiga de amor: “este novo contexto, instigado pola Igrexa católica, instituíu significativas mudanzas na vida social e, en especial, para a vida das mulleres, onde esta deixou incluso de ter dereito á herdanza familiar e foi privada do papel erótico activo que tiña amosado no cancioneiro de amigo para a reeducar conforme criterios de sublimación meramente espiritual”.
É, pois, de agradecer, o enfoque pretendidamente nivelador que a obra posúe de cara a visibilizar moitas figuras literarias que, por mor dunha consuetudinaria discriminación de xénero, fican aínda en penumbra. A propósito do dito cómpre referirse ao traballo Defensa de las mujeres (1726), do Padre Feixoo, quen “denunciará os tópicos e prexuízos misóxinos que conducían a muller ao estrito ámbito doméstico ben lonxe de calquera outra actividade intelectual”.
De aí que, nun manual destas características, exento, obviamente, de vontade totalizadora, resulte plausíbel referir moitas creadoras que, de non mediar unha intencionalidade ao respecto, talvez nin serían obxecto de cita. Como pode ser o caso de moitas poetas decimonónicas que se deron a coñecer a través da prensa: Filomena Dato, Valentina Lago, Avelina Valladares, Esperanza Roca, Nicolasa Añón ou Clara Corral.
Son estas razóns que converten esta obra nun valioso exercicio ensaístico divulgador. No cal, de xeito harmonioso, se van entrelazando unhas partes con outras.
Unha retrospectiva de noso que —de non ser polo meramente insinuador derradeiro capítulo, “Unha escrita en proceso de redescuberta”— conclúe arredor da data de 1975.
Con ser este un criterio válido e operativo para pechar o corpus, sería interesante que o estudo se achegase á mesma actualidade. Por iso lle formulamos arestora á autora o reto de continuar na súa empresa deica sistematizar, pór en claro e tecer e destecer moitos dos fíos e nobelos que conforman a urdime literaria e cultural do noso presente.
Este é o artigo que Manuel Bragado publicou no seu espazo na rede, Brétemas, o martes 3 de maio. A versión orixinal pode consultarse aquí.
“Acompañamos onte a Mercedes Queixas na presentación do seu libro De pergamiños, follas voandeiras, libros ao punto gal na Feira do libro de Santiago, un evento sempre polémico que este ano coincide na Alameda co balbordo das festas da Ascensión e con outros actos importante da programación cultural compostelá. Mercedes Queixas comezou a súa intervención lembrando que a orixe deste ensaio estivo na Breve historia da literatura galega que publicara en 1999 en Edicións A Nosa Terra. “Aquel foi un punto de partida, un traballo actualizado agora coas novas ferramentas que nos últimos quince anos foron xurdindo na investigación literaria galega”. “Esta obra pretende ser un paseo, apenas un petisco antes de adentrarse na literatura galega. Aquí están esbozados os camiños da nosa literatura nun rexistro propositadamente divulgativo para un lectorado curioso que quere coñecer o seu papel no ámbito da literatura universal”.
Lembrou a autora que escollera un poema de Manuel María no que fala do poema como un ser vivo coa intención de considerar tamén como tal a literatura galega. “Así o quixen expresar no propio título, que expresa diversos momentos históricos dun proceso que se alongou desde hai oito séculos. A miña intención foi ofrecer unha panorámica sintética de cada etapa coas súas pautas. Utilicei ao comezo do libro dous poemas de amor, unha cantiga de amor de Airas Nunes e un poema de Berta Dávila, para expresar este camiño de oitocentos anos”. “A obra constitúe unha panorámica moi aberta e sintética, onde non hai espazo para facer unha relación de datas, nomes e obras. Porén, había que ofrecer un relato da historia literaria galega, o que supuxo un reto”. Referiuse, despois, Queixas as razóns polas que o libro estaba dedicado ao seu alumnado, cando ela mesma entraba na maioría de idade docente. “Era moi importante ter en conta un destinatario para unha obra con este afán didáctivo e divulgativo”.
A seguir, Mercedes Queixas salientou que pretendeu incluír os avances que nos últimos quince anos se produciron na investigación literaria galega,como tamén que aparecesen os nomes silenciados, os que neste relato semellan sempre invisibles. “Hai por iso unha razón propositiva na presenza de mulleres, dende a Idade Media, até as voces máis contemporáneas como a de María do Carme Kruckenberg, a xéneros como a literatura infantil e xuvenil ou a toda a rede de tradución tan importante para a proxección internacional da nosa literatura.”
Rematou Queixas referíndose a fraga de diversidade de xéneros da nosa literatura, metáfora de biodiversidade recollida no booktrailer que para a obra preparara Distrito Xermar. “Esta é unha historia felizmente inconclusa. A historia literaria galega é un proceso vivo no que estamos autoxenerando novas formas de expresión.” Concluíu a autor aconfesando que “a escrita deste libro foi para min un refuxio, un xeito de GPS na procura da raíz, das fortalezas da nosa literatura no medio da campaña que vivimos de ataque ao galego”.”
Mercedes Queixas 