Tiven a honra de participar no programa Recendo, que a Asociación Cultural Alexandre Bóveda ten en CUAC FM. Este pasado 16 de outubro tiven a oportunidade de estar presente na edición número 98, onde fun convidada para falar sobre a obra de Celso Emilio Ferreiro. Desde aquí quero agradecer tan louvábel iniciativa e a súa xentileza para contar coa miña presenza!
Podedes escoitalo nesta ligazón ou aquí abaixo:
Conforme foi avanzando a pasada lexislatura non deixaron de me acometeren sucesións de interrogantes á procura de respostas racionais onde o sentido común tomase forma. Todos eles poderían sintetizarse no máis estremecedor: onde están os límites do goberno do PP galego na toma de decisións?
A capacidade de sorpresa ante as accións involucionistas medraba, chanzo a chanzo, ao compás dunha escalada gobernativa arteira, estafadora, manipuladora, ninguneadora, negadoramente fachendosa dos trazos identificadores e cuxos dardos atinaban sempre na clase traballadora, aquela maioría social que no único Falcon que puido viaxar foi a través das 625 liñas de Falcon Crest, aquela que non goza tampouco de amigos millonarios, propietarios de avións privados, máis aló dos aspirantes a tal condición no concurso ¿Quién quiere ser millonario?
Nas últimas semanas seica chegara a hora de facer balance político. Ao goberno cumpríalle pór enriba da mesa o balance de resultados e á oposición facer exercicio de memoria cidadá (pois xa se sabe que o consumo de rabos de pasa non farda e a memoria é demasiado curtopracista) e presentar programa alternativo (ou de alternancia bis programada, depende das propostas, como o canto do retrouso das cancións máis redundantes).
Mais o certo é que o presidente do goberno en funcións chegaba cunha man chea de nada e outra de cousa ningunha, así que cumpría pedir unha segunda oportunidade e eu sorprendíame dese entoar o mea culpa, porque quen pide, senón aquel que recoñece ter obrado mal, unha segunda oportunidade? Por que? A quen?
Entendín, daquela, que as persoas destinatarias debían ser todos aqueles pensionistas a quen, por primeira vez desde a aprobación da Ley General de Sanidad en 1985, obrigou a repagar os seus medicamentos porque, incontrolados, gardaban auténticos almacéns de fármacos na casa; ou se cadra ao corpo do funcionariado a quen rebaixou sen corazón o poder adquisitivo e permitiu instalalos na sociedade como albo de enfrontamento social por langráns e insolidarios; tamén lembrei as familias galegas que, vivindo moi por riba das súas posibilidades, se viron obrigadas a prescindir do sistema de préstamo de libros escolares durante a escolaridade obrigatoria e a tirar ao lixo o libro de matemáticas por cometer o pecado de estar escrito en galego, para autorizar, no entanto, a súa compra en inglés, porque semella de moita maior facilidade de aprendizaxe a materia nesta lingua estranxeira; inmediatamente viñéronme ao acordo mozos e mozas que deixaron de ter acceso a bolsas de estudo, precisamente no momento en que un ou varios membros da unidade familiar acrecentan a listaxe interminábel daqueles activos profesionais expulsados do mercado laboral e abandonados ao pairo, pois, como recoñeceu en campaña a conselleira de emprego e benestar, las políticas activas de empleo no crean ni un sólo puesto de trabajo (?); como esquecer as caras de milleiros de homes e mulleres maiores, pequenos aforradores estafados pola banca como castigo á ambición de pretenderen conseguir a última grande oportunidade de ver convertido en realidade o gran pelotazo bancario do seu cativo pecunio; asemade, coloquei na listaxe de agraviados os pequenos comerciantes, afectados por unha liberalización de horarios programada desde Madrid e aceptada sen réplica polo goberno galego, que daba carta branca á elefantina fortaleza das grandes superficies comerciais en detrimento dese pequenos comercios locais, ensimismados no barrio onde todas e todos nos coñecemos e faltos de impersoal toque fashion.
Aínda seguín a lembrar, mais tamén acreditaba en que o contrato vencía, en tempo e forma, ao non se ter cumprido e unha das partes podía porlle fin.
Semella que non foi así. Semella que eu, que precisamente do que non gosto en absoluto é das películas de ciencia ficción nin dos universos cinéfilos de Matrix, estiven a vivir un outro mundo paralelo, realidade extemporánea visionaria ou ensoñación alucinatoria incapaz de diferenciar se o mundo que me contorna é real ou ficticio. Nada do anterior existiu, debo convencerme, á vista do resultado electoral.
Revisito lembranzas, imaxes, secuencias, afirmacións, despistes remendados… E reafírmome na contundente negación da mentira oficial elitista e na afirmación platoniana da aposta polo coñecemento global da maioría social, desa clase media traballadora – obxectivo prioritario a bater- desde a confluencia respectuosa entre o mundo sensíbel e o intelixíbel.
Entrevista de Diego Pardo Amado para La Voz de Galicia, publicada o 6 de xuño de 2012. O orixinal pode consultarse aquí.
Mercedes Queixas Zas (A Coruña, 1968) é unha muller pragmática e resolutiva. Dilixente ata o extremo de combinar á perfección as facetas de profesora, escritora, secretaria xeral da Asociación de Escritoras e Escritores en Lingua Galega (AELG) e dinamizadora cultural. Entrecruza as mans con elegancia e responde a todas as preguntas sen perder ou sorriso optimista con que agasalla ás persoas con quen comparte «soles, ventos, treboadas, reloxos de area e vogais abertas e pechadas». O resto non lle interesa e aprendeu a ignoralo hai tempo, recoñece.
– É vostede coruñesa de nacemento, mais bergantiñá de corazón.
– Si, eu nacín na Coruña mais son filla de persoas de aldea que a finais dos 60 viñeron á cidade na procura dun mundo que presumían mellor, sobre todo para vos seus fillos.
– ¿Viviu desde cedo ou contraste entre ou mundo rural e mais ou urbano?
– Desde logo, para min a aldea representaba a liberdade mentres que a vida na cidade era a disciplina, a rixidez, o deber escolar e familiar. Ademais, tiven que coidar dos meus irmáns desde cedo porque miña nai traballaba non negocio familiar.
– Fala vostede dun «rural útil, vivo e necesario para as persoas que o traballaban, que iniciaban e remataba nel o ciclo vital». ¿Que lembra dese mundo?
– Por exemplo, a imaxe da miña bisavoa sentada na parrumeira bebendo macela. Fervíaa a primeira hora da mañá para que fose amornando ao longo do día e xa non bebía outra cousa. Ou tamén dun outro bisavó a pasear entre os castelos de madeira da fábrica que chegou a posuír.
– Mais vostede pertence a unha outra xeración con novas inquedanzas. Non en van nace nun ano «revolucionario» como é o 1968. ¿Coida que isto posúe algún significado?
– [Risos] Na vida dunha persoa van sucedendo cousas que probablemente a vaian orientando. Eu non sei moi ben o que é o destino, mais logo decátaste de que hai elementos biográficos que parecían inocentes e que, porén, van tecendo unha confabulación e dirixíndote cara a unha ideoloxía, unha profesión ou unha actitude perante a vida.
– Unha actitude que ten a ver coa defensa do galego, unha causa en que milita desde ben nova. ¿Cal é a súa diagnose do momento que vivimos?
– Hai situacións un pouco violentas e grotescas que parecen doutra época; é máis, creo que hai anos non se producían e agora si.
– ¿Por exemplo?
– Hai xa tempo na Coruña unha filla miña faloume nun parque en galego e outra cativa que estaba ao carón espantouse e berroulle á súa nai: «¡Mamá, é galega!».
– ¿Iso aféctalle?
– Afecta, moito. Por iso gustaríame poder estar máis preservada, non interiorizar tanto o problema da lingua. É unha situación de inxustiza tan grande e de persecución ao idioma e ás persoas que o falamos, que hai situacións que me afectan por demais, aínda que eu non queira.
– Mais a través da educación é posible mudar unha miga a situación.
– Eu creo que si. Cada día renovo a miña confianza no ensino. É a miña vocación e alégrame o feito de poder traballar naquilo que me gusta.
– Canto á súa extensa obra ¿que libro lle devolveu máis?
– O primeiro e o último [responde con determinación]. Os trovadores do Reino de Galiza foi acordar a unha experiencia nova e moi bonita, con moitísimas viaxes por centros de ensino e do que se chegaron a vender vinte mil exemplares.
– ¿E o último, por que?
– Vivir, unha aventura irrepetíbel foi o libro en que traballei máis tempo e con maior intensidade. Todos os sábados durante dous anos viaxei a Vigo para entrevistar a María do Carme Kruckenberg, que ten moita vida que contar. Ademais, ao ser unha biografía acerca dunha escritora viva, foi diferente ao que fixera ata o momento.
– E aínda fican proxectos…
– A Tese sobre Manuel María. Esa é a espiña que queda.
– Voltemos á dura realidade que nos toca vivir. ¿Como están a afectar os recortes á Asociación de Escritores en Lingua Galega?
– Nos últimos tres anos houbo unha redución extraordinaria, que xa pode ter chegado ao 60 ou 70 %.
– Supoño que iso limita moito a actividade da asociación.
– Tivo que haber unha simplificación do volume de tarefas e estamos loitando para manter os postos de traballo, o que significa renuncias por parte de todos, tamén do consello directivo. Para nós é moi importante que, ao menos, se sigan realizando aquelas actividades que son históricas da asociación, como pode ser ou caso da Cea das Letras.
– ¿Pensa que só a crise económica explica unha redución tan drástica?
– Desde logo que nestes momentos tan duros están aí as cuestións económicas, mais non só. Debido ás causas que defendemos, existen motivos de índole política que explican o ataque á institución. Pense no acontecido coa Real Academia Galega recentemente.
– ¿Coñécese suficientemente o labor da AELG?
– Probablemente non todo o necesario, mais nos últimos anos entrou algo máis na sociedade, sobre todo como instrumento do colectivo de escritores e escritoras. Era necesaria unha páxina web que contase con honorarios orientativos para os profesionais da literatura.
– ¿Entón teñen claro que hai que estar na redes sociais ou non se está non mundo?
– A Asociación de Escritores en Lingua Galega debe estar onde está a sociedade. Esa foi a razón pola que puxemos tanto empeño na páxina web e nas redes sociais. A min abráiame ou número de visitas que recibimos, moitas delas de países ben afastados dá nosa realidade.
“Cando che pareza que xa non podes máis, cando se che faga insoportábel o cheiro da derrota, entón baixa até o fondo da Fraga Mesta a reunirte comigo”
Estas palabras que Val dirixe a Aurora no inicio d´O país adormentado, novela escrita por Xabier P. Docampo e reeditada recentemente por Edicións Xerais na colección xuvenil Fóra de xogo, semellan fotografaren unha interminábel sucesión de imaxes de reactivación responsábel que a sociedade galega quixo protagonizar ao longo da historia, nomeadamente nesta última lexislatura en que a decisión dunha parte desa mesma sociedade (cuantitativamente menor, non o esquezamos, pois máis escanos non significa máis votos) colocou o Partido Popular nunha posición de maioría absoluta no Parlamento galego.
Debeu ser esta alucinóxena maioría parlamentar a que levou o goberno galego, actualmente en funcións (e por iso sancionado pola Xunta electoral por actuar improcedentemente en tempo (pre)electoral até en sete ocasións) a que o condicionou para visionar (que non visibilizar) fóra do Pazo do Hórreo, nas rúas, prazas, avenidas, rueiros, lugares, agras e calellas do país, a existencia doutras maiorías, iso si, silenciosas.
Maioría silenciosa, estraña concordancia entre substantivo e adxectivo que permite cuantificar, como máxima absoluta, aquilo que é visíbel e audível sen ser visto nin ouvido por ninguén.
E entón chegamos ao maniqueísmo e á dialéctica verbal que sacraliza los buenos, aqueles que practican aquilo deoir, ver y callar e polo tanto modulan (verbo eufemístico moi de moda) o inicio dun novo abacedario (no canto de A-B-C-D, moito mellor O-B-D-C) e sataniza los ruínes malotes invasores da tranquilidade harmónica das rúas, protestóns de oficio, encirradores da inocente sociedade que só quere vivir tranquila, provocadores dos membros da orde pública que aínda debían bater neses revolucionarios máis do que baten.
Onde queda, xa que logo, esa minoría molesta? Quen foi esa minoría truncadora de titulares perfectos de nota de prensa con final feliz? Cantos milleiros de galegas e galegos construíron esa masa informe despectiva para os gobernantes por contestataria?
Máis unha vez, cómpre voltarmos á sabedoría popular, á sabedoría da nai que sempre ten pronta na boca aquel refrán, dito ou copla que nos axuda a entender:
Canta rula, canta rula
canta rula naquel souto,
probiño daquel que espera
polo que está na man doutro.
Esa minoría (será acaso a mesma inmensa minoría á que Juan Ramón Jiménez dedicou a súa obra poética?) representa os milleiros de almas que, en conciencia, reiteradamente, nos vimos obrigados a saír á rúa, asinar manifestos, apoiar concentracións solidarias para deixar ben claro, coa nosa presenza e coa nosa voz, o noso NON, o noso nulo apoio a decisións antisociais e antidemocráticas, retrógradas e carentes da máis mínima ética, programadas desde círculos de poder eclusivamente económico e negadoras dos dereitos fundamentais que os nosos pais, nais, avós e avoas conseguiron con entrega absoluta para nós, para colocármonos nese chamadoprimeiro mundo.
Esa minoría é a voz alta, clara, verdadeiramente visíbel e audíbel, computábel en cifras molestas, daquela cidadanía que non quere ficar en estado de shock programado permanente, amedrentada polas advertencias de que se hai que conformar, porque aínda vai ser peor, moito peor.
Esa minoría son homes e mulleres que saben que a mudanza do contexto non chega agardando polo que está na man doutro, nin caendo na trampa da esmola da capital, senón desde dentro, coa forza política da casa, sen interventores mediáticos, liderando políticas de esquerda, desde o compromiso e o estímulo cos sectores produtivos galegos tradicionais e mais coas novas potencialidades que un país coma o noso posúe de seu e é quen de desenvolver, sempre e cando o deixan. A quen me di que Galiza é un país pobre, eu digo que non, se acaso (intencionadamente) empobrecido!
Con moi poucos días de diferenza, asisto a tres conversas informais, con xente popular como a inmensa maioría (velaquí outra vez a maioría!), en escenas espontáneas, mais que acaban por me resultar estremecedoras.
Na primeira, unha muller maior, doente, afirma comprender que como pensionista teña que pagar unha parte da súa permanente medicación. Xustifícao como medida necesaria ante os abusos que se cometían á hora de o médico estender receitas.
Na segunda, unha profesional da educación xustifica a rexa restrición na concesión de baixas médicas ao colectivo docente que agora se practica. Xustifícao como lección exemplar ante os abusos que se cometían á hora de o médico asinar partes de baixa (estas palabras son copia doutra argumentación anterior, ben o sei, mais non se trata de descoido ou eiva persoal, senón porque así de mimeticamente repetitivas foron escoitadas).
Na terceira, unha muller maior, nai de dúas fillas e sogra tamén por duplicado, quéixaseme de que unha filla e os dous xenros están sen traballo e, nalgún caso, rematando a prestación económica. Asegura estar moi preocupada porque o tempo pasa e non se albiscan mudanzas para ningún deles, pois o envío de currículos sempre fica inmobilizado nun camiño de ida sen volta. Con todo, conclúe que ela non entende de política e terá que ser así, logo. Haberá que ter paciencia e agardar…
Así foi como volvín ás páxinas d´O país adormentado, porque sentín que se facía insoportábel o cheiro da derrota e que era preciso, urxente e necesario, procurar a Fraga Mesta para me reunir cos milleiros-minoría.
E refuxieime nas palabras-alento, máis unha vez:
Pouco a pouco foron vindo outros e fómonos xuntando. Falabamos noites enteiras da tristura que nos daba un pobo que renunciaba a vivir. Cada vez eramos máis. Non tardou en sabelo Ambulasac e comezou a nos perseguir; decatárase de que a nosa pretensión era a de acordar cada vez a máis xente. Pronto nos tivemos que agachar, mais agora xa estamos ben organizados e decididos a liberar a Glearim do sono.
Entrevista de Maribel Martínez para o xornal El Ideal Gallego, publicada o 12 de maio de 2011.
Entrevista de Gemma Malvido para o xornal La Opinión, publicada o 24 de abril de 2011.
Entrevista de Manuel Vidal Villaverde para Galicia Hoxe, publicada o 18 de abril de 2011. O orixinal pode consultarse aquí.
Mercedes Queixas é licenciada en Filoloxía Galego-Portuguesa pola Universidade da Coruña, exerce como profesora de lingua e literatura galega no ensino secundario (CPI Alcalde Xosé Pichel de Coristanco). É autora de ensaios de carácter divulgativo dirixidos ao público escolar como Os trobadores do Reino de Galiza (A Nosa Terra: 1997) ou Breve historia da literatura galega (A Nosa Terra: 1999), ademais doutros estudos intitulados Frei Martín Sarmiento. O inicio da recuperación da conciencia galega (2002) e Ramón Piñeiro. A expresión cultural dunha estratexia política (2009), publicados por Edicións Laiovento, onde tamén viron a luz as traducións Nacionalismos no mundo (1997) e España uniforme (2001). Coautora da Historia xeral da literatura galega (A Nosa Terra: 2001), ten participado en diferentes foros de formación do profesorado, análise literaria e lingüística cuxas intervencións fican recollidas en volumes colectivos e actas como “Silencio cultural e represión lingüística en Galiza durante o primeiro franquismo”; “Reflexións dunha lectora cursidosa ao prólogo aos Contos da Agra Aberta”; “Galician Fiction: A Genre with Gender?”; “A didáctica do galego desde os medios de comunicación”, “Ensino, educación e lingua galega hoxe” ou “Estratexias para a planificación lingüística escolar”. Entre marzo de 2007 e agosto de 2010 exerceu profesionalmente como Coordinadora Territorial de Equipos de Normalización e Dinamización Lingüística da provincia da Coruña. Desde 2005 é secretaria xeral da AELG.
Ola, Mercedes, se che parece, esta conversa imos comezala polo estado da cuestión da nosa lingua, do noso plano monolingüístico en si natural, e non como esa pretensión de bilingüismo natural ou restitutivo do pensamento sociolingüístico do compañeiro Henrique Monteagudo, proposta que eu e moitos e moitas coma min non acreditamos, por considerar tal unha grave e fonda ‘contraditio in terminis’, e polo tanto un auténtico disparate, aplicado só estritamente pretendido lingüística ou sociolingüisticamente falando, sen animosidade de des cualificación ad hominem. Un, sinxelamente, cre inintelixíbel a proposta de Monteagudo, e máis que contribuír a un estado de normalización, contribuiría a agravar, aínda máis, a doenza que padece o idioma galego. Aquí, entendo que nin sequera é normal o bilingüismo, e estamos falando do pobo falante en xeral, que non das que, con mellor ou menos razón, poderiamos chamar elites culturais. A interferencia dun idioma no outro é patente, o que dá lugar ao “castrapo” latexante, por non falar en termos de diglosia comparativa, onde o castelán abura e fere o galego, de maneira que podemos falar sen medo a nos equivocar dunha situación lingüística, para comezar, de subsidiariedade que se transmite a todos os eidos da nación negada. O bilingüismo ou trilingüismo, cal pode ser o noso caso é, como moito unha opción persoal. A proposta de Monteagudo e os seus/súas avaliadores carece de interese lingüístico, e se se tenta explicar sociolingüisticamente, non é máis que como unha eiva moitas que padecemos. Despois desta longa introdución, agradézoche Mercedes a túa reflexión, coincidente ou non coa miña exposición… Túa é a palabra:
A política lingüística aplicada polos responsábeis dun goberno galego monocolor, e por certo coincidente co actual, até o ano 2005 e desde os anos oitenta, foi perfectamente avaliada no seu día e do seu resultado, tan negativo para a vitalidade presente e a viabilidade futura do idioma galego, derivaron tomas de decisión tan importantes como a aprobación dunha iniciativa histórica como foi o Plan Xeral de Normalización da Lingua Galega. Unha lingua, por certo, propia e oficial, conforme o marco constitucional e estatutario recoñeceu desde o inicio da democracia e, consecuentemente, desde o respecto auténtico da palabra liberdade, insanamente manipulada e vilipendiada nos últimos tempos por algún colectivo pouco cívico amparado por unha oposición que agora ten responsabilidade de goberno. Ese mandato do Parlamento galego, aprobado coa unanimidade do pleno da Cámara, ben seguro despois de renuncias para chegar aos necesarios consensos, sempre importantes, mais fundamentais no que di respecto de cuestións lingüísticas pola súa afectación social, elevaba ao goberno galego, fose cal for a súa xénese, composición, programa de goberno e sigla que o bautizar e tempo en que actuar, unha análise exhaustiva da situación da lingua galega nos diferentes sectores –fortalezas e debilidades- xunto aos pertinentes obxectivos e medidas de actuación, conducentes a asegurar unha existencia real para o idioma galego desde a recuperación de usos aínda negados e a superación progresiva dos prexuízos que continuaban a impedir os avances e afincaban na sociedade impedimentos para o seu uso normalizado.
O problema non reside nas palabras, no adxectivo ou no substantivo, senón no que reside máis aló da estrita semántica das palabras, nos momentos en que estas se pronuncian, nas intencións esclarecidas e ocultas que se perciben e nas formas coas que se difunden. As palabras son poderosas. Nestes momentos de tanta agresividade para coa identidade galega, desde o goberno galego de xeito reiteradamente significativo polo carácter regresivo, involutivo das actuacións impostas, encabezado por un presidente como máximo responsábel das palabras e actuacións propias e do seu equipo, precisamos facer fronte común cívica máis que nunca, sabemos que somos moitísimos máis os defensores que os detractores e negadores do galego, polo tanto non erremos en estratexias de despiste nin en carreiras de protagonismo que non conducen a ningures. O galego hoxe non precisa de máis estudos que confirmen o seu proceso de deterioración, nin de subtítulos que intenten explicar o inexplicable. A realidade do noso idioma é ben evidente. Fuxir dela é unha estratexia delirante. Basta con tentar vivir unhas horas en galego nun espazo urbano ou periurbano galego –non londiniense nin parisiense– e a comprobación da imposibilidade absoluta é automática.
Que hai en Mercedes Queixas de poeta que mantén en segredo, cecais por un excesivo pudor, e descúlpame se a miña intuición é trabucada?
Nada que desculpar. Eu son tradicionalmente unha lectora formada no ensaio e na narrativa, aínda que xa hai un tempo que a poesía está a gañar terreo. A lectura é o meu refuxio da mediocridade que habitualmente sinto que me rodea. E a escrita tamén. Preciso cada vez máis ver a realidade a través do espello, penetrar no mundo dos sentidos e das emocións; deter os tempos veloces que marcan outros e meterme na cunchiña interior, procurar un mínimo sosego para sobrevivir a tanta barbarie consumista depredadora, a tanta mentira humillante, a tanta falacia intereseira e disparatada que os entregados ao poder actual sementan a través de determinados medios de comunicación submisos. Desde as últimas horas do 1 de marzo de 2009 consumouse a materialización dunha irracionalidade caótica baseada no axuste de contas permanente por pensar diferente. Poden resultar demasiado agresivas as miñas palabras, mais así é como o levo vivindo no meu contorno e en primeira persoa, como cidadá, como nai e desde a miña implicación en diferentes colectivos significados co traballo na defensa da lingua, da literatura, da cultura galega e, por suposto, do ensino público galego. A literatura en xeral, a poesía en particular, e a escrita teñen sido o meu refuxio osixenador nestes últimos tempos, os meus salvavidas.
O ensaio como forma ou formulación narrativa é o terreo literario onde mellor te moves?
Eu coido que si. Non foi nada planificado. Non sei ben por que tivo que ser así. Se cadra é unha suma de circunstancias que foron presentándose. Hai algo do que si empezo a ser consciente de que me supera: a curiosidade e o pasado. Rabuñar no pasado e achar claves que nos expliquen hoxe, que responden o porqué de palabras e actitudes en clave de presente. Nada é casual nin fortuíto. Todo o que teño publicado efectivamente é ensaio, mais no computador hai unha carpeta que se chama Experimentos onde hai outros escritos que polo de agora deben agardar.
A literatura galega aínda carece dun estudo profundo e aclarador dos que se teñen feito por aí?
A literatura, a arquitectura, a música, a historia, a plástica, a pedagoxía, a economía, a filosofía, a ciencia… Atreveríame a dicir que calquera área de saber, calquera ámbito do coñecemento pensado e elaborado en clave galega, con perspectiva diacrónica e personaxes principais galegos está aínda pendente de estudo e divulgación. A nosa desmemoria é grande, iniciabamos lentamente o camiño da recuperación e do autorrecoñecemento, tan necesario para que calquera comunidade social se respecte e avance, mais agora baixo pretexto de austeridade política –mais concretamente, esganamento educativo e cultural mal disimulado, tal e como eu o vexo e vivo– as fórmulas do coñecemento hai que o simplificar tamén e polo tanto para que procurar na raíz propia –radicalismo ad pedem litteram– se xa dispomos dunha historia contada por outros? Para min descubrir os trobadores, o Padre Sarmiento, Rosalía de Castro, Castelao, Álvaro Cunqueiro, Ánxel Fole ou Carvalho Calero foi unha necesidade/oportunidade urxente que me fixo medrar o orgullo de ser o que son, nin máis nin menos. E síntome moito máis rica e completa desde que accedín a eles.
A inmersión lingüística e a discriminación positiva en favor do galego (da que curiosamente tamén fala Monteagudo), é a única solución posíbel dado o status máis que circunstancias actuais?
As solucións aos problemas coido que nunca son únicas nin exclusivas. Partamos dunha realidade de base: o galego, lingua propia e oficial deste país, que non presenta problemas de comprensión para a sociedade (a diferenza doutros idiomas como o éuscaro por exemplo), que perde falantes nas capas sociais máis novas porque xa a casa non é garante da súa transmisión natural, que progresivamente deixa de ser a lingua inicial dos galegos e galegas e que é identificado como lingua de persoas pouco cultivadas, rurais, nacionalistas perigosos e sectarios, sinónimo de imposición e falta de liberdade, acaba por ser, definitivamente, unha lingua conflitiva, polo que non hai nada mellor que evitar problemas, mesmo facendo apoloxía e reclamo do dereito a vivir na súa ignorancia. Perante esta situación, coido que cabe facerse dúas preguntas: deixamos continuar este camiño de deterioración e abandono para o galego deica ser substituído pola lingua hexemónica como un proceso de selección natural darwiniana ou, pola contra, planificamos para a súa progresiva recuperación no plano da aprendizaxe na escola, para o non abandono na transmisión familiar, para asegurar o dereito ao seu uso en todos os contextos de comunicación e interacción social?. Neste segundo caso, os que o defendemos non dubidamos en amosar o obxectivo recuperador, normalizador –concepto sociolingüístico proscrito polo goberno galego– do plan de traballo. Quen opta pola primeira opción agóchase detrás da defensa do “bilingüismo”. Escenografía propiamente valleinclanesca esta última. É verdade que a vitalidade dun idioma non ten como único norai a escola, mais si sabemos da importancia crucial da aprendizaxe dunha lingua na escola, como tamén sabemos da necesidade de lle dar entrada, desde o reforzo positivo, a unha lingua minorizada, como é o galego, se de verdade apostamos pola súa aprendizaxe e uso social máis aló das aulas. Que importancia pode ter o dominio do infinitivo flexionado para un adolescente da Coruña ou Vigo se non o escoita nunca na súa emisora de música, na discoteca da fin de semana, no mozo ou moza que lle gusta, no docente de física e química, no chat, na consulta do médico de familia, nas instrucións da PSP ou do móbil, no cinema… ? Neste caso, completamente real nas cidades e nos espazos periurbanos, o galego é como o inglés, unha lingua estranxeira, mais cunha capital diferenza: presenza ou ausencia de valor social engadido. O galego percíbese como modelo ou antimodelo? A inmersión lingüística é un modelo educativo implantado desde hai décadas en moitas zonas do planeta e avaliado moi positivamente, pois permite aprender e fixar na sociedade linguas minorizadas sen prescindir da competencia pertinente nas linguas hexemónicas. Por suposto, tampouco limita para aprender linguas estranxeiras –que entendo moito máis aló do inglés. Isto afírmao calquera sociolingüista que se prece de selo, lonxe ou preto de nós, e abonda con atender a literatura especializada escrita no noso país para ratificalo. Ben diferente é a manipulación do concepto de inmersión lingüística á que, desde unha perspectiva allea ao sentido común e ocultando malintencionadamente as súas virtudes reais, someteron os responsábeis políticos actuais, especialmente desde as diferentes dependencias da Consellaría de Educación, unha cidadanía que, gostemos ou non, aínda segue a ser maioritariamente analfabeta na súa propia lingua e cultura, porque a súa formación inicial se desenvolveu naqueles tempos da longa noite de pedra en que o galego estaba prohibido, por suposto tamén na escola.
Podemos dicir sen medo, e cun moderado orgullo, que a literatura galega está vivir o momento máis esplendoroso da súa historia?
Do igual xeito que podemos pensar que a mellor obra está pendente de escribir, pode ser que o momento máis esplendoroso aínda estea por vir. É difícil determinar o futuro e aínda máis predicilo. A distancia do tempo permite palparmos etapas literarias excelsas, pensemos na literatura medieval, por exemplo, ou no Rexurdimento decimonónico. Ora ben , non esquezamos algo para min determinante: o presente e o futuro da literatura galega é e será segundo o presente e o futuro da lingua que a constrúe, da sociedade que a escribe, edita, publicita e le… As etapas literarias sempre veñen determinadas polo contorno político-social-económico de cada país en cada momento. Como senón se pode explicar o existencialismo da poesía da Escola da Tebra? Ou o socialrelismo dun poeta como Manuel María? Ou a poética renovadora e transgresora dos anos 80? Ou mesmo o florecemento da literatura infantoxuvenil nas últimas décadas? Nada é casual nin fortuíto. Os proxectos callan porque hai quen traballa neles e porque previamente acredita neles. Temos magníficos axentes creadores e produtores de literatura, de cultura. Precisamos distribuidores que axuden a visualizala.
Se tiveses que describir o tempo, facer del un retrato con palabras… Cal sería en ti esa paisaxe, esa estampa, ese debuxo, esa fotografía?
A miña primeira paisaxe non existe físicamente xa, nin é rexistrada nos mapas xeográficos, cartográficos e toponímicos. A paisaxe da infancia, do tempo de ocio e liberdade que a cidade non permitía pola semana habita na miña memoria e ocupa o lugar onde se instalou a central térmica de Meirama. Unha parte deses espazos permanecen, aínda que en parte alterados, mais outros lugares e aldeas non existen desde hai tempo. Tragounos a terra, literalmente, igual que a toponimia e a microtoponimia. Falo coas miñas fillas de lugares que foron e xa non existen e é unha sensación difícil de explicar e coido que moito máis difícil de entender.
Que hai do río que che atraía máis coa inmensidade luminosa do mar?
Nada. Nacín ao pé do mar e sigo vivindo nunha cidade-península con arrecendo a salitre. Sinto afogo nos lugares do interior sen a brisa salgada e sen o meu horizonte marítimo.
Entendes coma min que calquera relixión é a negación dos seres humanos e polo tanto da súa liberdade?
Entendo que a liberdade é unha utopía pendente de conseguir. Canto á relixión católica, a verdade é que hai moito tempo que renunciei a intentar entender o incoherente.
Acreditas nas chaves líricas de Albert Eistein, depois de todo, quen chegou a asegurar que o infinito forma parte da nosa desmemoria?
Acredito, si, en que a nosa desmemoria é infinita, mais tamén a nosa vontade e capacidade de recuperármola aos poucos e transmitirlle á mocidade a importancia de lle dar continuidade.
E o amor, como definiría Mercedes Queixas o amor e a posibilidade da súa morte?
O amor e a morte son compaña permanente nesta viaxe dos días e dos soños.
Nunha posíbel “reencarnación” agradaríache ser unha flor de cada primavera?
Non teño dedicado tempo suficiente a reflexionar sobre iso, a verdade, mais si me teño descuberta a min mesma dicíndome: quen fose paxaro ou arroás! A auga e o vento como garantes de acción, mobilidade e liberdade.
E retorna ao amor, ten el, como un iogur unha data de caducidade que non se indica en ningún dos seus envoltorios?
Todo ten data de caducidade, só que nin o amor nin a morte nin a amizade veñen acompañadas de manual de instrucións. O ser humano, ser vivo e racional, está obrigado a experimentar e descubrir.
Soñas cunha Galiza (ou Galiza) republicana, socialista, internacionalista e solidaria?
Soño, e acredito, nunha Galiza dona de si, algo moi lonxe da Galiza actual desde logo. Soño cun pobo culto, orgulloso, reivindicativo, consciente, activo e solidario.
Convén, por pura lóxica matemática, unha nova distribución administrativa da nosa nación?
Evidentemente, si; desde o sentido común, conforme a casuística do noso territorio e co propósito de mellorar sempre o atendemento da sociedade.
En calquera lugar, a calquera hora, les jeux sont faits, o que vén sendo o mesmo: alea iacta est?
A única batalla que se perde é aquela que se abandona.
Hai un libro ou lecuras ás que adoitas retornar?
Retorno sempre a Rosalía de Castro, a Castelao, a Manuel María e a Marguerite Yourcenar. Son o osíxeno para continuar sempre tecendo a rede que outros se empeñan en destecer a mantenta.
Estás agora mesmo traballando noutra obra despois da estupenda biografía de Chuchi Kruckenberg?
Despois de varios anos de traballo centrada na elaboración da biografía que citas, Vivir, unha aventura irrepetíbel, e continuada recentemente coa escrita do libro Lois Pereiro. A urxencia poética dun futuro alleo, o proxecto que quero e debo retomar é a investigación propia da que algún día presentarei como tese de doutoramento, longamente adiada por culpa desta curiosidade miña que me acaba levando por camiños múltiples.
Cal é o alto prezo que temos que pagar só pola hipótese da liberdade?
Pensar na propia hipótese da liberdade.
Entrevista de María Barallobre para o xornal De Luns a Venres-ADN, publicada o 15 de maio de 2009.
Mercedes Queixas, secretaria xeral da Asociación de Escritoras e Escritores en Lingua Galega, vén de publicar Ramón Piñeiro. A expresión cultural dunha estratexia política (Laiovento). O mércores presentou a obra na Libraría Couceiro de Santiago e nos vindeiros días farao na Coruña.
P ¿Como xurdiu a idea de elaborar este libro?
R Naceu dunha petición da Editorial Laiovento de facer un manual de divulgación sobre Piñeiro para achegalo a toda a sociedade.
P ¿Que destacaría do intelectual?
R Nel podemos visibilizar toda a riqueza cultural e a evolución politica que o século XX deu de si en Galicia, desde a súa activa participación no fervedoiro político e cultural da preguerra, sufrindo despois en carne propia a dramaticidade da guerra, ata chegar á reinserción na sociedade, logo de pasar tres anos no cárcere, para apostar pola vía cultural en detrimento da resistencia política.
P Con empresas como Galaxia.
R Si. Con Galaxia inaugura unha correa de transmisión da lingua e a literatura galegas, recuperar voces de preguerra como Cunqueiro, Otero Pedrayo, Cabanillas…- e promover os novos valores das letras galegas: Ferrín, Novoneyra, Manuel Maria, María Xosé Queizán…
P ¿Coñeceu en vida a Piñeiro?
R Non tiven a sorte. O meu contacto con Piñeiro foi a través de xente que si o acompañou e partillou amizade como Xosé Manuel Beiras, Fernández del Riego, Francisco Pillado. Pero para coñecer a súa figura é fundamental achegarse aos centos de cartas que intercambiou con xente como Basilio Losada, Otero Pedrayo ou Carballo Calero.
Entrevista asinada por J. G. para La Voz de Galicia, publicada o 13 de maio de 2009.
A ampla produción de estudos sobre historia da literatura galega, con orientación para o ensino, fan desta docente unha das persoas máis influentes dos últimos anos na visión que se dá sobre os escritores do país. Ten algúns estudos tamén específicos sobre os autores medievais, Manuel María ou Sarmiento. Agora Mercedes Queixas publica Ramón Piñeiro. A expresión cultural dunha estratexia política, que presentou na Libraría Couceiro, acompañada de Pilar García Negro e de Francisco Pillado, o editor de Laiovento.
— P: ¿Como fixo este libro?
— R: Foi unha encomenda de Francisco Pillado, cando o ano pasado se coñeceu que a Real Academia Galega lle dedicaba a Piñeiro o Día das Letras Galegas. Comecei a recuperar bibliografía e a reler a súa obra.
— P: ¿E como traballou a figura de Piñeiro?
— R: Este é un manual de divulgación do seu pensamento e personalidade, que procura achegar Ramón Piñeiro á nosa sociedade. Trato de explicar o que motiva o recoñecemento deste 17 de Maio, e de esclarecer os contextos históricos, políticos e culturais en que se deu a súa intervención. No final vai acompañado dun «Apéndice», con cartas de Castelao, Rodolfo Prada, Fernández del Riego ou Carvalho Calero, para axudar o lector a que o coñeza mellor.
— P: ¿Que salienta máis: o político, o pensador ou o activista cultural?
— R: Todo, porque foi unha figura moi comprometida coa lingua, a cultura e os sinais identitarios galegos. Foi membro do Partido Galeguista e fundador das Mocidades Galeguistas de Lugo antes da Guerra de 1936, e mesmo despois tivo relacionamento con ese partido político.
— P: No entanto, mudou a actividade política pola cultural, ¿non é?
— R: Iso aconteceu despois da morte de Castelao. E non se pode negar a importancia do labor que desempeñou na editora Galaxia, como director literario, onde tentou restaurar o elo que se quebrou en 1936: Carvalho Calero, Cunqueiro ou Otero Pedrayo publican de novo en galego grazas a Galaxia; e emerxen outros novos nomes, algúns hoxe certamente importantes, como Novoneyra, Manuel María, Ferrín, García Bodaño, Queizán… Sen ese labor non teríamos o sistema literario que hoxe ternos.
— P: ¿Que significado lle dá hoxe ao Día das Letras?
— R: Para min, todos os días do ano son das Letras Galegas. Quizá esta data debera servir máis para recuperar información, datos que faltan para reconstruírmos e entender o presente, vinculado ao pasado; para recuperarmos e avanzar na investigación dos nosos antecesores.
— P: ¿Merece Ramón Piñeiro esta homenaxe?
— R: Merece. E vai servir para que deixe de ser unha figura controvertida e obxecto de discrepancia para moitos pola súa estratexia.
Mercedes Queixas 