Entrevista en O Acontecer, no 2007: “Carballo é un exemplo excepcional de aposta pola cultura”

Entrevista de Ana Valín para O Acontecer, publicada o 14 de setembro de 2007.

Aínda que se confesa primeiriza niso de dar pregóns, Mercedes Queixas Zas é unha muller desenvolta, cunha grande capacidade de comunicación e sobre todo coa sensibilidade necesaria para agarimar coas súas verbas galegas a todo aquel que guste do propio, do autóctono e do orixinario. De aí que a Concellaría de Cultura de Carballo a escollera, acertadamente, para abrir a súa programación de verán o pasado día 23 de agosto. Coordinadora provincial dos equipos de normalización lingüística, Mercedes concedeunos uns minutos para falar de identidade, literatura, lingua e sentimento galegos.

– Que se sente sendo o centro de atención por un dia?
– Supoño que te refires á miña participación na Praza dos Libros e no pregón. Pois a  verdade é que é a primeira vez que me encomendan algo así. A miña idea era transmitir ao público a empatía que eu sinto co proxecto cultural que observo, e cando podo comparto, con este Concello. Estou moi compracida de acudir a actos coma este que non fan senón demostrar que un municipio pequeno tamén pode facer moito pola nosa cultura. Carballo é un exemplo excepcional de aposta polo ámbito cultural, cunha programación que incluso supera en moitos aspectos ás propostas da Coruña.
– Cal é a mensaxe fundamental a transmitir desde un organismo como a Xunta en materia lingüística e cultural?
– Como xa te darías conta, no meu pregón citei intencionadamente a Lei do Libro e a Lectura, na que xustamente a Xunta se autoobriga a fomentar a lectura e a literatura, así como o sector do libro como industria. Neste senso, penso que o papel das librarías é fundamental. Se unha libraría se ofrece como un entorno cómodo, acolledor; os visitantes que cheguen non só se centrarán en mercar un libro. No seu lugar observarán, tocarán, manexarán distintos exemplares, curiosearán, sentaranse, dialogarán… En fin que a libraría non sería unha simple tenda e os libreiros funcionarían de fontes emanadoras de cultura.
– E falando de educación, que se podería facer desde este ámbito para fomentar a lectura?
– Estamos nun momento excepcional. Desde o ano 95 non se revisara o marco lexislativo referente ao idioma aplicado ao ensino. Agora si hai un novo decreto, ou máis que novo, unha reforma do que xa había. Para min este é un momento de esperanza no que quizais por fin se aposte por unha educación galega e en galego. Debemos ter en conta que a escola ten sido durante moito tempo un foco desgaleguiador importantísimo, tanto no escaso uso da nosa lingua, coma no fomento da ignorancia dos galegos acerca do seu.
– Ata hai moi pouquiño, vostede estaba destinada ao CPI Alcalde Xosé Pichel de Coristanco. Como é a súa nova vida profesional agora?
– Estaba destinada en Coristanco e sigo estando. A miña praza segue aí. Agora estou en comisión de servizos porque concursei a unha praza que ofertaban a Consellería de Educación e a Secretaría Xeral de Política Lingüística, pero en canto remate o meu tempo nisto volverei ás aulas. Do que se trata agora é de asesorar e coordinar os distintos equipos de normalización lingüística que por lei deben existir en todos os centros educativos.
– Como Secretaria Xeral da Asociación de Escritoras e Escritores en Lingua Galega, que reivindicarías do lector galego?
– En principio non falaría de lector galego, así como termo xenérico; máis ben dirixiríame ao conxunto da sociedade e diríalle que se achegase sen prexuízos á literatura en xeral e á lectura en galego en particular; tanto do libro galego coma das traducións doutros libros ao noso idioma. Isto é fundamental na tarefa de normalización dun individuo que pertence a unha comunidade lingüística. Logo tamén lle pediría que fose selectivo, pois ler é un acto individual e íntimo que debe dar pracer. Estou segura de que co panorama literario que temos hoxe, debe existir un libro axeitado para cada lector. Eu diría incluso que contamos cunha oferta á carta para todo tipo de lectores. Debemos darnos conta do valor do propio. Por exemplo, aquí en Carballo temos un premio da crítica española. Trátase de Xurxo Borrazás co seu libro Criminal, un auténtico revulsivo literario. Tamén contamos con premios nacionais en teatro, en literatura infantil… Incluso, desde hai varios anos, desde a AELG temos tramitada, e aceptada pola Academia Sueca, a proposta de Premio Nobel para Xosé Luís Méndez Ferrín e, desde este mesmo ano a da poeta Luz Pozo Garza.
– Pero pódese realmente falar de lector galego ou non?
– Non hai un perfil concreto nin en literatura galega nin noutra. A nosa produción ensaia constantemente novos códigos, rexistros, estruturas, dialécticas, polo que eu diría que o lector galego se vai construíndo día a día e evolucionando.
– Cara onde avanza o noso idioma?
– Será o tempo quen determine se se acada un equilibrio, e sempre será en función da vontade dos falantes. De todos os xeitos e sendo realista eu non gusto desas visións catastrofistas que falan da extinción do galego. En primeiro lugar, cómpre ter en conta que para escoller falar un idioma hai que estar en igualdade de condicións e o galego con respecto ao castelán non o está. Ademais, está o tema da herdanza. Un individuo non escolle o seu idioma inicial, senón que fala o que lle veu aprendido do fogar. Unha posíbel solución? Implicación dos pais e nais co seu papel de transmisores da lingua, compromiso da escola para a correcta aprendizaxe do idioma e no idioma do país, compromiso do conxunto da sociedade para co seu uso habitual sen prexuízos acomplexadores e compromiso da Administración para velar polo cumprimento dos dereitos lingüísticos.

Advertisement

Entrevista en La Voz de Galicia, no 2003: “Se Sarmiento estivese vivo creo que levaría un pin de non á guerra”

Entrevista de E. Silveira para o xornal La Voz de Galicia, publicada o 10 de abril de 2003.

Entrevista en La Voz de Galicia, no 2002: “Se o leramos, coñeceríamonos máis”

Entrevista de E. Silveira para o xornal La Voz de Galicia, publicada o 17 de maio de 2002.

Entrevista en El Ideal Gallego, de 2002: “Os galegos temos unha débeda pendente con Sarmiento”

Entrevista para o xornal El Ideal Gallego, publicada o 14 de maio de 2002.

A hora das letras

A literatura é a arte de todas as artes, coido eu, a risco de ser incomprendida ou considerada excesiva, estridente ou interesada, pois é certo que son arte e parte do territorio das letras. Cómpre explicarme mellor.

As letras nacen da imaxe móbil dun soño ou dunha instantánea Polaroid; as letras tórnanse negras, brancas, redondas, corcheas, fusas e semifusas para combinaren Ruído poético, recrearen na partitura literal a musicalidade cadenciosa dunha Melodía de días usados ou para bailar, por que non?!, un solemne Amor de tango; as artes plásticas ilustran em miniatura os enredos fantásticos e as emocións intanxíbeis da coita d´amor, cosendo a abstracción con fíos de cor; a danza tradicional precisou de coplas creadas anonimamente polo pobo como compañeiras de viaxe e a danza contemporánea segue a entrelazar os corpos de mulleres e homes ao sentimento da palabra musicada como un Engado, como un Alento.

Heidegger deixounos unha importante sentenza: Unicamente onde haxa palabra haberá mundo. A palabra verbalizada na nosa vida diaria axúdanos a estender os lazos dentro da comunidade familiar, veciñal e social que habitamos. Sermos. A palabra escrita, a que os escritores e as escritoras pensan para nós, converten a lectura nunha alternativa ou nun complemento á propia vida, unha xanela aberta e osixenadora, a fiestra valdeira por onde asexarmos os mundos vividos e aqueloutros pendentes de seren descubertos por nós.

A lectura como alternativa ou complemento vital das nosas tarefas e responsabilidades que por veces nos afagan nun tempo aparentemente inmiscíbel que, no entanto, afoga coas súas présas. A lectura que nos axuda a abrir a porta ao mar de bronce, que nos presenta o mundo Fisteus, que ultrapasa connosco a vertical da noite, que nos conta paseniñamente as horas de catro a catro, que nos ofrece unha miraxe propia a través dun ollo de vidro, que dá conta das follas novas, que abre as xanelas dos soños na gaiola para se reinventar unha nova Morgana...

A competencia é dura, dise que unha imaxe vale máis que mil palabras e o sector audiovisual e tecnolóxico aposta forte nesta era da informática e das redes tecidas por unha nova Penélope virtual. Mais, quen pensa que este espazo multimedia non é apto para a lectura?

Primeiro foi o televisor, aparello que asumiu o papel de protagonista dos nosos fogares; en moitos deles mesmo se fixo dono de papeis principais e secundarios ao tempo, ao lle permitirmos converterse en obxecto omnipresente e consubstancial ás dependencias da casa. E cando penso nesa imaxe reiterativa das teles diseminadas polos diferentes cuartos da casa, véñenme á idea as sentenzas sempre maxistrais do enxeñoso Groucho Marx: Considero que a TV é tan educativa que cada vez que alguén prende a televisión saio da habitación e instálome noutra para ler un libro. Pode alguén pensar nunha mellor campaña de lectura?

O computador non ten que ser unha arma de dobre gume que arremede o gusto pola lectura; antes ben ao contrario, pola rede podemos ler en primicia esas composicións recén xermoladas, eses relatos finais resultantes dun revoltallo de palabras debidamente cohesionado, as creacións inéditas coa frescura que corresponde aos primeiros melindres forneados na xornada. Velaí están xa os ebook, lectura dixital que permite hiperligar esa mestura nutricia entre todas as artes. Eis xa tamén, conforme a lei do mercado cultural, as primeiras edicións impresas de novidades nos andeis de librarías que primeiro foron edicións virtuais, creadas por e para a rede sen fíos e respectuosa co medio ambiente. Andar cos tempos, iso é o que cómpre sempre; á literatura, ao libro e á lectura tamén.

Mais para descubrir o pracer da lectura cómpre unha man cálida que a saúde para nós e que a reclame con voz sólida. Para ler non abonda nacer, dícía hai algo máis de cincuenta anos, o escritor santiagués Victoriano Taibo; non abonda, non, é mester alguén próximo que nos introduza no xogo das palabras e dos sentidos, que nos faga descubrir o poder de sedución dun outro medio de diálogo entre nós, lectores e lectoras, e os outros: un eu poético, un paisano cunqueiriano, unha adolescente ao asexo das respostas necesarias ás inquedanzas naturais; un heroe de manga, unha moura…

Mudemos o exercicio coercitivo do tes que ler ou hai que ler polo activo, partícipe e suxerente e por que non ler? Decatarémonos de que esta non é máis do que unha simple pregunta retórica, isto é, sen resposta.

Porque non é certo que a lectura sexa de seu un exercicio estritamente individual, egoísta, anónimo e solitario. Ben puidera selo, como unha primeira opción, mesmo necesaria, mais, ao tempo, a lectura axuda a socializar os individuos lectores provocando intercambios de conversas, pareceres, perspectivas e sensacións. Magnífica proposta a dinamización das bibliotecas escolares e públicas, dos clubes de lectura que nos permiten exercitar as nosas interpretacións, interiorizar os pensamentos dos outros, por dispares que foren, dialogar, rebater, asentir… aprender continuamente a destecer o novelo. E que me din da lectura compartida entre pai e filla cando o día cae e a noite apupa os trasgos e as fadas No corazón do bosque?

As persoas necesitamos, coma quen bebe auga, beber soños, escribiu o mindoniense Álvaro Cunqueiro. A nosa imaxinación está inzada de habilidades para beber soños e enviar metáforas, só temos que estimulala e deixala medrar.

Nos anos 20 do pasado século, o Seminario de Estudos Galegos colocaba a lingua e a cultura galegas no tempo da adolescencia. Hoxe podemos falar da chegada á madurez da literatura galega, pois conta co aval de brillantes escritoras e escritores, recoñecidos internacionalmente mediante a poderosa ferramenta da tradución, que traballan a palabra escrita pensando en cada un dos lectores e das lectoras posíbeis. Creadores e creadoras que escriben na lingua que aman, para logo internacionalizárense noutras linguas e noutras culturas. A escolla da lingua galega como referente de comunicación literaria, desde o exercicio solidario do creador, axúdanos tamén a amar a lingua de noso desde a súa continua e necesaria reaprendizaxe.

Temos palabra, temos literatura, logo temos mundo!

Entrevista en La Opinión, de 2002: “As ideas de Frei Sarmiento son unha absoluta revolución”

Entrevista de I. Suárez para o xornal La Opinión, publicada no 11 de abril de 2002.

Memoria recente da destrución II

In memoriam de Dores Gestoso, compañeira e amiga.

Naquela banda do río,

ten meu pai un castiñeiro,

bota castañas no outono

uvas no mes de xaneiro.

O cantigueiro popular galego adoita ser unha lección maxistral a partir da recompilación do ser, pensar e actuar de noso. Malia ser un fértil corpus creado pola sabedoría popular ao longo da historia, a súa atemporalidade está garantida e non hai contexto ou situación actual que non poida levar aparellado un instrutivo e graficamente acaído refrán, dito popular, cantiga, etc.

Achegándonos ao noso tempo inmediato, porque contextualizar sempre é necesario, especialmente nesta sucesión de días e noites en que acontecen a ritmo vertixinoso tantos dramas individuais e colectivos que só procuran acrecentar o noso medo ao que aínda está por vir, iso si, irremediabelmente e fóra de toda orde ideolóxica política, máis ben semella estarmos a recibir o tempo frieiro do entroido do que este fin de verán -non desesperen que aínda está por vir o veranciño de San Miguel!

E han preguntarse por que? Pois porque os ditos e os feitos dalgún candidato á cita do 21-O andan a exhibir un disfrace moi propio destes tempos preelectorais en que algúns deben pensar que o pobo é parvo e non distingue a mofa e a trola do rigor e da verdade.

O presidente Feijoo, que goberna desde os primeiros meses de 2009, comeza a dar os primeiros titulares engaioladores -que non programa de traballo, ollo!. A súa campaña electoral, a do PP, será “moi galeguizada e galeguista” -é neste momento cando lembro o meu desconcerto doutrora diante da ausencia dalgunha explicación que me axudase a comprender por que os catálogos comerciais de disfraces para o tempo do entroido incluían o traxe tradicional galego, ás veces identificado coa etiqueta de “Pastora” (?).

Entendo que nesta precampaña, e sobre todo na inmedita campaña, calquera gobernante orgulloso de telo sido, debería comezar a pór enriba da mesa aquel seu contrato inicial de compromiso co país, rubricando a estela de obxectivos conseguidos, malia as circunstancias internas e externas adversas. E a sociedade aplaudiría, porque tería sido obxectivamente receptora deses logros e melloras colectivas.

A verdade triúnfa por si propia, a mentira necesita sempre complicidade, sentenciou Epicteto, filósofo griego, que viviu parte da súa vida como escravo en Roma.

Pode vestirse de galeguidade quen ten no seu haber persoal a maior listaxe do deber negacionista para o galego?

Cómpre non esquecermos o programa de deslexitimación planificada que nos primeiros nove meses da actual lexislatura do PP na Galiza -porque non semella procedente falar nestes termos dun PP galego (!)- se foi ditando e materializando en forma de medidas concretas que tiveron como albo incisivo a lingua galega, mais non como correspondía a un goberno galego, orgulloso de ser tal, desde o compromiso promotor, desde o apoio e o impulso que esta precisa como lingua propia infravalorada, minorizada e cun uso social claramente regresivo, de xeito moito máis preocupante nos ambientes urbanos, nas xeracións máis novas e cunha quebra transmisora interxeracional moi preocupante.

Os resultados daqueles primeiros noves meses dun tempo lexislativo “embarazoso”, que agora vai camiño do THE END fílmico máis agónico, ficaron visíbeis para a sociedade:

1. Os aspirantes a traballadoras/es públicas/os en Galiza xa non teñen que demostrar no proceso selectivo a súa competencia práctica para desenvolver o seu traballo na lingua propia deste país e garantir así os dereitos dos usuarios.

2. Redución drástica da partida de compra de libros en galego para repartir entre as bibliotecas públicas e escolares.

3. Desaparición da música en galego de todos os estilos dos espazos primordiais da programación da canle principal da Radio Galega e tamén da televisión pública: Lume na palleira, Aberto por reformas, Extrarradio…

4. Eliminación progresiva dos programas de carácter cultural da grella da televisión pública galega: Libro Aberto, Onda Curta, Miraxes…

5. Cancelación de axudas públicas que nos permitan ler na nosa lingua obras literarias estranxeiras e mais exportar o noso sistema literario a outras redes lectoras foráneas.

6. Transmisión desde os diferentes poderes públicos do galego como atranco, obstáculo, limitación e impedimento para o avance, a proxección e o medre individual e colectivo.

7. Agravio continuado e persecución ao colectivo profesional docente –desde a perspectiva de ente manipulador, non profesional e sectaria- e posta en dúbida da lexislación educativa a respecto da aprendizaxe das dúas linguas oficiais da comunidade, especialmente centralizado nos ataques ao do Decreto 124/2007, polo que se regula o uso e a promoción do galego, finalmente derrogado e substituído polo Decreto 79/2010 de xeito unilateral e obviando o auténtico e visíbel clamor social.

8. Cancelación dos programas piloto de liñas de educación infantil en galego para contornos castelanófonos, fixados no PXNLG, caracterizados pola elevada demanda social, así como invisibilización das Galescolas, rede pública de atendemento e formación infantil para o período 0-3 anos, atrincheiradas posteriormente baixo o nomenclator d´A galiña azul.

9. Anulación das axudas destinadas aos procesos de formación do profesorado en activo organizadas desde os movementos de renovación pedagóxica, fachos normalizadores no ámbito do ensino.

10. Cuestionamento continuado e vacilación para o respecto público diante do uso oficial dos únicos nomes lexítimos dos nosos lugares, aldeas, parroquias, vilas, concellos e cidades.

Ben sabemos que a nómina de despropósitos e medidas involucionistas para avanzarmos cara a unha vida vivida en galego non deixou de fluír con forza, coma o curso alto dun río, ao longo da presente lexislatura, e cumprirá telas ben presentes porque son a carta de despedida do actual goberno galego e o probábel punto e seguido para un outro tempo que necesaria, responsábel e democraticamente, deberiamos converter nun punto e á parte.

Novos, ou non tan novos, retos afronta a nosa lingua milenaria que actualizan as palabras dun dos científicos máis transcendentes do século XX, Albert Einstein: Triste época a nosa! É máis fácil desintegrar un átomo que un prexuízo.

Voltamos hoxe a este foro de encontro guiados polo espírito da xurista coruñesa Concepción Arenal: Colectividade que non sabe pensar, non pode vivir. Máis unha vez, a lingua galega na centralidade do debate. E o seu futuro nas nosas mans. Eis o reto responsabelmente ilusionante!

Memoria recente da destrución I

No idioma está a árbore xenealóxica dunha nación, sentenciou o escritor inglés Samuel Johnson.

A fala é a voz da terra / e máis do mar, / o vencello que nos xungue / no tempo cos que foron / e máis cos que han de ser, escribiu o poeta chairego Manuel María.

Tempos e espazos ben distantes entre si inspiraron, no entanto, nos dous escritores unha idea nuclear común para o seu pensamento e a súa obra literaria: lingua, fala e pobo como tríada indivisíbel.

No entanto, cómpre lembrarmos que na actual lexislatura -que ficará inconclusa faltando á súa palabra nin máis nin menos que o propio Presidente da Xunta de Galiza-, no seo da nosa sociedade, algunhas voces cuestionaron leis como a Lei de normalización lingüística –e os consensos que as determinaron e axudaron a construír, desde o compromiso global e as renunciais individuais e/ou partidarias-, cuxo obxectivo final foi a protección e promoción da lingua galega, coa aparente vontade de as acalaren paseniñamente debido á súa suposta falta de oportunismo ou mesmo anacronismo, pois non as entenden capaces de daren resposta á altura das demandas dunha sociedade galega que se precie a si própria e queira venderse como moderna, europea e cosmopolita. Todos los paletos fuera de Madrid cantaba Séptimo Sello naqueles sons musicais da movida dos oitenta. Pois aquí o mesmo ou é que imos ser diferentes?

Asemade, escoitamos outras intervencións, de marcado corte social, que teimaron en esixiren o respecto máximo pola aplicación e cumprimento da normativa vixente en materia lingüística como marco lexislativo refrendado desde o debate, o diálogo e o consenso que, os protagonistas de diferentes tempos políticos democráticos, souberon predicar e pór en andamento como exemplo. Voces que argumentaron, á luz dos datos que a sociolingüística, a pedagoxía e a demoscopia ilustran para nós con carácter reiterado, e debuxan a encrucillada interna ou a deleiba forzadamente premeditada polos negadores da lingua galega. Non hai mañá sen hoxe. Tamén para a lingua galega a función que esta representará na futura sociedade dependerá do papel que hoxe lle asignemos nesta páxina en branco que andamos a escribir conxuntamente.