Contra o silencio

Artigo publicado en Nós Diario o 16 de xullo de 2020. A versión orixinal pode lerse aquí.

E, ós que s’asombren da nósa confianza, da nósa firme ledicia ó principiar un traballo rudo, hémoslle dicir que temol-a evidencia de sermol-os o millores, os mais doados, os mais fortes; de que todal-as forzas do esprito están conosco, de que imos trunfar por sermos nós, por sermos galegos, e por seren o Tempo e o Mundo os que o piden

Con estas palabras, a Revista Nós facía historia hai cen anos. Daquela, Lois Peña Novo tomaba posesión da acta como primeiro concelleiro nacionalista na casa do concello de María Pita e con el chegaba o galego ao salón de plenos.

O nacionalismo […] é pois sempre un amor, expansivo e creador como todos os amores. O nacionalismo sempre é un apostolado fecundo e nunca un sectarismo intransixente.

A mesma praza que en 1923 acollía as Escolas do Insiño Galego, experiencia pedagóxica das Irmandades da Fala que pretendía reparar a discriminación do galego no sistema educativo.

Hoxe, un BNG reforzado electoralmente abre unha nova lexislatura coa vocación de traballar máis para facer valer mellores condicións de vida para o pobo galego como garantir o dereito a unha educación pública de calidade, ao acceso á cultura galega como ferramenta de cohesión social e construción do pensamento ou a vivir en galego, recuperando a aprendizaxe da nosa lingua na escola e promovendo espazos de uso normalizado.

Reparar a dignidade, como catro séculos antes fixeran María Pita e Inés de Ben, xunto a outras mulleres que teceron redes de anonimato femenino.

Cigarreiras, misteiras, lavandeiras, leiteiras, tendeiras, costureiras, redeiras e mariscadoras, as mestras da República, as Irmandiñas, as poetas que nos escriben, de Rosalía de Castro (“Eu son libre. Nada pode conter a marcha dos meus pensamentos e eles son a lei que rexe o meu destino”) a Luísa Villalta (“Só nos queda loitar contra o cansazo / porque durmir non é soñar”). Mulleres a faceren Historia. Contra o silencio.

Advertisement

#12dexullo

Artigo publicado en Nós Diario o 25 de xuño de 2020. A versión orixinal pode lerse aquí.

Hai catro anos unha preadolescente díxome, sorprendida, que cando escoitaba falar a Ana Pontón comprendía o que dicía e ademais tiña razón.

Aínda reafirmaba. Ana era unha muller que falaba dos problemas da xente recoñecíbel na vida común e sempre propuña alternativas. Non falaba por falar. E se niso consistía a política, entón gustáballe a política e mais Ana.

Disimulei a miña sorpresa de madurez e asentín con ilusión adolescente compartida. Naquela altura souben que o bo estaba por vir para este Nós colectivo que leva tanto tempo a sementar na construción do Pobo.

A Terra precisa mans novas e agora é a mocidade, motor dos cambios no presente para trazar un novo futuro, quen maioritariamente quere ser voz e apoio social do BNG que representa Ana Pontón como candidata á presidencia da Xunta de Galiza o 12 de xullo.

Rosalía de Castro xa alentaba a boa ventura:

¡Arriba
todas, rapaciñas do lugar,
que o sol
i a aurora xa vos vén a dispertar!
¡Arriba!
¡Arriba, toleirona mocidad,
que atruxaremos—cantaremos o ala… lá…!!!

Canda a mocidade, tamén as mulleres camiñamos á fronte para arroupar un soño cada vez máis real, conscientes da necesidade de avanzarmos nesa igualdade que beneficia o plural desde a responsabilidade da acción política.

As mulleres que en conciencia lle dixemos a Feijóo Nunca Máis ao peche do paritorio de Verín. As mulleres que non toleramos a impertinencia bandoleira daquel ex abrupto machista no Parlamento: “A señora Pontón está moi necesitada”. Nin tampouco esquecemos a campaña de cousificación das mulleres como xigantes entre monumentos patrimoniais.

Porque as mulleres non esquecemos que, se for preciso, o PP de Feijóo e mais o Feijóo do PP (non hai campaña posíbel que os confunda), pactaría cun partido fascista e misóxino, apelo a nos sumar a facer historia acompañando o paso firme, valente e comprometido de Ana Pontón cun voto de ilusión e esperanza, de reto e confianza cara a un #EuTaménConAnaNavegar!

A palabra xusta

Artigo publicado en Nós Diario o 14 de maio de 2020. A versión orixinal pode lerse aquí.

Gosto moito da palabra escola. Moito máis que da verba colexio. O seu sotaque resúltame un algo impostado.

A fraseoloxía medra na raíz da escola: crear escola, facer escola, correr a escola. A voz dos meus ascendentes ecoa nas preguntas: Onde puxeches a escola? Onde é que dis escola?

A literatura lévame ao protagonismo do escolante nas Cousas da vida de Castelao cando aquel pequeno resistente lle di a súa nai: “Non quero ir porque o escolante pégame e a escola cheira que fede”. Ou a aquel escolante andaluz que lle pregunta ao meniño galego: “Cuanto año tiene?” e este responde: “Non temos año ningún; temos unha ovella”.

A Ilustración galega represéntaseme na concepción da escola do Padre Sarmiento aberta ao medio, integrada na individualizada progresión do coñecemento do alumnado, no respecto pola lingua propia como lingua vehicular de acceso ao saber.

E o confinamento achégame o visionado do documental “A palabra xusta”, aberto ao público xenerosamente neste tempo difícil, ao tempo que tensamente cuestionador da cadea de aprendizaxe normalizada.

A biografía da súa protagonista, a pedagoga viguesa Antía Cal, transpórtanos á incorporación da escola galega nos principios pedagóxicos europeos a contrafío dun tempo de silencio negador.

Un modelo en que “a escola é fábrica de demócratas”, baseado nunha aprendizaxe continua da man do valor do apoio no grupo, en convivio directo co medio, desde as bases da igualdade de xénero e a introdución do galego no ensino, auténticos “pecados capitais” en palabras da propia Antía. Unha escola, Rosalía de Castro, con aulas nomeadas con fortes referentes educativos como Padre Sarmiento, Concepción Arenal, Castelao, Alexandre Bóveda, Camões, Labregos, Mariñeiros…

Gosto moito da escola, porque a importancia da escola é ser quen de aprender sempre a palabra xusta.

Acordar

Artigo publicado en Nós Diario o 27 de febreiro de 2020. A versión orixinal pode lerse aquí.

É determinante a decisión de ser nai. Por iso debemos ser nós as últimas en ter a palabra. Termar da palabra definitiva. A derradeira.

A partir da nosa afirmación encadéanse outras moitas decisións complexas. Todas elas sen manual contra as vertixes. Sen vacinas que inmunicen os erros.

A escolla da lingua determina xa a nosa relación primeira, intrauterina. As palabras flúen líquidas, amnióticas.

Nove meses, coma nove ondas, despois, os nosos sons tomarán corpo en cada intre de vida compartido. E naceremos unha á outra, en diálogo intransferíbel.

Dun tempo a esta parte dei en pensar naquela primeira palabra coa que naciamos xuntas ao día, aquela voz que chegaba cada alba acompañada dun olor corporal especialmente abrigado nos pregues miúdos da caluga.

Acordei, mami! Esa era a clave do primeiro sorriso do día compartido.

A escolla da palabra acordar non era gratuíta, non respondía ao azar, senón á vontade de lle aprender á filla léxico e semántica propiamente galegos. Fixar en xogo atemporal aquel tempo en que así me falaba a avoa Preciosa: acordei! ou recordei! Se cadra a inesperada lembranza acorda porque o presente convida a recibila.

Precisamos acordar, individual e colec-tivamente, como galegas e galegos, en toda a riqueza da semántica da palabra para convir, harmonizar as disonancias, recordar, espertar, lembrar(se)… Deste xeito, anularemos calquera propósito antónimo intencionado para que esquezamos, desacordemos, abandonemos, desentendamos ou desasistamos.

Estes días celebramos, máis un ano, e con forza popular renovada, un novo Día de Rosalía, unha data que xa trascende o propio nacemento da nosa poeta nacional para representar o noso acordar a un tempo novo, a unha outra alborada que merecemos para mirar por nós neste futuro que tecemos coas mans dos nosos soños en herdo.

Escorrentamos a noite, espantamos a sombra para acordarmos á branca aurora do alalá rosaliano, como A man que soña / e aínda terma do ceu de Pilar Pallarés.

Na cidade faro

Artigo publicado en maio de 2019 na web electoral Jorquera.gal. A versión orixinal pode verse aquí.

Fagamos lume.
Teñamos o valor de darnos o futuro.
Manuel Álvarez Torneiro, Os ángulos da brasa

Acordei na cidade da Coruña aos tres anos e o meu primeiro recordo sonoro é o camiñar pousón dos trens nos camiños de ferro da estación de San Cristovo.

Agora xa, con cincuenta anos estreados, sigo a ser, xunto coa miña familia construída, unha veciña do barrio dos Mallos, o mesmo desde onde de cando en vez baixabamos na infancia á Coruña, a cidade dos recados ocasionais. Porque o barrio o era todo, era a vida útil e necesaria de cada día de convivencia veciña.

Son filla de nai e pai traballadores con horario interminábel, que defenderon a vida no mostrador dun pequeno negocio familiar, vindos á cidade desde o éxodo rural de finais dos 60, á procura de mellor futuro para os seus fillos, pensamento ben común á maioría veciñal desta cidade península, nada entre o salitre do Parrote e o labradío das hortas lindeiras, que a fixeron medrar nas mans que a traballaron.

Filla de barrio obreiro, coñecín a vizosidade dos días das cigarreiras e dos traballadores do muro. E transitei rúas que, daquela inconscientemente, me iniciaban nun sutil percorrido polo libro sabio da cidade da educación, das artes e das letras que, co tempo, se convertiría en eixo de rotación persoal: a lectura, o estudo, a docencia de lingua e literatura galega, a cultura e a escrita.

Son a primeira muller da miña estirpe familiar con titulación universitaria, desde o 1992 en que me licenciei na Facultade de Filoloxía da UDC, facendo parte da primeira promoción de Filoloxía Hispánica (Subsección Galego-Portugués). Con certeza, o tempo de aprendizaxe definitiva persoal para apertar no pensamento e no corazón o horizonte nacionalista como forma de ser e estar ante o mundo até a militancia no comezo dos anos 2000.

Desde a rúa Puerto Rico até a rúa Noia, desde Víctor López Seoane até a Avenida de Arteixo, fun percorrendo camiños aprendidos en memoria fotográfica de sombras por Francisco Tettamancy ou Sofía Casanova; de nena acudía á mercería da rúa Ramón Cabanillas, mercaba zapatillas en Eugenio Carré, saudaba diariamente o busto de Luís Seoane de camiño ao instituto de Monelos, esa cerna formadora onde o galego se manifestou en min por primeira vez como lingua de e para a aprendizaxe global e onde a formación literaria nesta lingua me aprendeu a ler entre liñas e no encabalgamento do verso, ademais de interpretar silencios e palabras roubadas doutrora.

Sen saber, lía nos pasos do barrio a historia galega que latexaba no pulso da cidade, moito antes de chegar a razoala na teoría dos libros de texto escolares que aínda non viran a luz. Todos aqueles nomes semellan hoxe, desde a distancia, semente vizosa para o tempo persoal que estaba por chegar.

Ao igual que o fío dun libro vai nacendo devagar para ser escrito, esta cidade con memoria axudoume, desde as súas propias contradicións, a tecer o amor vital pola cultura, pola literatura e pola lingua de noso, ás veces en ausencia, outras, en presenza, mais sempre reflectida na cidade que naceu á luz.

A biblioteca da casa, á falta da exemplar rede de bibliotecas municipais que había vir, foise facendo modestamente a partir das primeiras lecturas escolares e mais da suma de fascículos que puntualmente me mandaba miña nai recoller no quiosco Barrasa e que acabaron por conformar todos os volumes da Gran Enciclopedia Gallega. Cantos segredos ocultos de nós alí desvelados!

No entanto, teño ben gravada en min a impresión orgánica ao tocar na casa un libro aparentemente vello intitulado Memorias dun neno labrego, de Xosé Neira Vilas. Véxome aínda sentada esa noite, na cama do meu cuarto, empezando a ler curiosa naquelas páxinas que, por primeira vez, me descubrían que o galego que até entón eu só coñecía como lingua oral, mais aínda alleo a min no uso individual, e polo tanto ágrafa, tamén podía traspasar a capa dun libro como unha lingua importante.

O noso idioma propio, o galego, foi vindo a min como a chave precisa para recompor interrogantes sen resposta, nunha madurez que ben por carácter ben por circunstancias vitais chegou moi cedo. Un día preguntara na casa por que todos falaban en galego entre si agás comigo e meus irmáns e a resposta non chegou máis aló dun encollemento de ombros. Decidín entón que as respostas están sempre en cada unha de nós e debemos activalas desde o exercicio da natural normalidade, reparando a transmisión xeracional quebrada e asegurando os vínculos afectivos na nosa lingua coa que nos sucede.

Esta cidade recoñécese herdeira coa tradición popular e culta, e nela recoñecémonos, a través do seu rueiro, nunha identidade cultural maior que nace da súa esencia propiamente galega como célula de universalidade.

Os anos fóronmo aprendendo nesas placas azuis que nos ubican nun espazo-tempo da cidade, desde a centralidade de María Pita, para o encontro do presente coa historia: da Praza da Fariña ao Campo da Leña, pasando pola rúa Curros Enríquez, Manuel Murguía, Padre Feijoo, Galo Salinas, Castelao, Álvaro Cunqueiro, Lois Peña Novo, Castro Chané, Marcial del Adalid, Ánxel Casal, Teresa Herrera, Maruja Mallo, Juana Capdevielle, María Josefa Wonenburger, Lois Pereiro, María Casares, Manuel María, Elvira Bao, Luz Pozo Garza…

Rosalía de Castro e Luz Pozo Garza, veciñas desta cidade tamén en tempos históricos ben diferentes, mais con raíz na palabra da terra, para faceren reparar que o nome das mulleres segue a ser materia pendente na identificación dos nosos lugares urbanos, ocultas na sonoridade pública coma o curso do río Monelos. Sabemos que está, por onde transitan os seus pasos líquidos a través do veo da invisibilidade.

Cidade nomeada en palabra de muller que identifica en primeira persoa a profesión que en maior estima pública debemos ter, a docencia, e as principais casas do saber e da educación no respecto e na igualdade, os nosos centros educativos: María Barbeito, Rosalía de Castro, Emilia Pardo Bazán e Concepción Arenal.

Lemos así os pasos da Coruña, a Cidade Alta, emblema de memorias, como un libro aberto de páxinas arroladas pola música, o canto e a danza tradicional, popular, clásica e contemporánea.

Marineda, en palabras de Emilia Pardo Bazán ou Cristamar, cidade de cristal e mar, no relato da escritora e veciña Chelo Suárez.

Ilha ventureira e nua, NAU ENFEITIÇADA, en definición poética de José Mª Monterroso Devesa; Cidade-Barco en metáfora escollida por Wenceslao Fernández Flórez.

Cidade tatuada na pétrea pel do mar nos versos retrato de Luísa Villalta, onde os ventos respiran e abaten forte para protexer o legado histórico e literario da nación toda nese auténtico museo de memoria viva que é o Cemiterio de Santo Amaro, en conversa diaria co mar coruñés que tamén leva nome de muller, o mar de María Antonia.

A Cova Céltica, a Biblioteca Gallega, a editorial Nós, as Irmandades da Fala, as bibliotecarias e mestras represaliadas compoñen a partitura desta cidade que demostrou que os libros arden mal, como corresponde a quen sempre tirou de si panos cegadores para mirar lonxe e sen complexos até facer chegar as cores ensoñadas por Lugrís desde as raíces galegas da plástica universal de Luís Seoane.

Cada espazo desta cidade convértese nun Km. 0 para o inicio dun paseo ilustrado pola intrahistoria da urbe que medrou liberal, republicana, rebelde, feminista, galeguista e nacionalista, da man dos moitos creadores e creadoras herdeiras que viven perto de nós, compartillando barrio e vida nesta cidade que vibra na tensión creativa.

Cada ágora da cidade convócanos na ilusión da gratitude colectiva do máis alto valor literario, recoñecido nos Premios Nacionais de Literatura nos diferentes xéneros – Manuel Álvarez Torneiro, Manuel Rivas, Xabier P. DoCampo e Manuel Lourenzo– e mais na lectura do premiado como Mellor Poema do Mundo de Emma Pedreira.

Unha cidade Faro para ollar con lentes lilas e progresivas, desde os seus múltiples espazos culturais, á luz do noso facho principal, aliado resistente para anular as tebras da ignorancia, desde a arquitectura da palabra comprometida, onde cada páxina se converte en porta que abre unha nova porta cara á liberdade.

Celebro a educación pública e a cultura galegas como eixos vertebradores da cohesión social, como alimento principal, como alento e como sosego, como pregunta e como resposta, como mazá aberta en provocación, como sinfonía con varios movementos, desde o noso epicentro radial, como símbolo maior de resistencia activa, fronte a todo Tempo fósil, como semente de futuro.

Brindo pola memoria literaria e cultural desta nosa cidade das palabras e memoria dos días, de onte a hoxe, sabéndonos viaxeiras de moitas páxinas pendentes de escribir e legar, polo que a nosa actuación non será allea nin indiferente, senón comprometida, pois debémosllo ao futuro da nosa casa e fogar común: Cabeza, Garda, Chave, Forza e Antemural do reino renacido.

«Anda o Viaxeiro para volver, pois son os camiños sempre regresos. Nas pasadas que nos achegan á orixe, ollar atrás semella avanzar. Mais sabe o Viaxeiro que só se avanza se miramos con coraxe cara a dentro para encontrarmos os vieiros que nos levan polos montes e chairas de nós mesmos.»

Xabier P. Docampo, O libro das viaxes imaxinarias

Ponteceso: Daquelas que contan, sobre Rosalía de Castro, o 22 de febreiro ás 12:20 h.

De vacacións, do dereito ou do revés

Artigo publicado na versión en papel de Sermos Galiza o 7 de setembro de 2017.

Recentemente, unha empregada de banca tentaba convencerme da necesidade de aceptar unha tarxeta de crédito que tiña recibido na miña caixa de correo postal sen a ter demandado. Para alén de loar as vantaxes de acceder a créditos bancarios preferentes, sentiríame unha clienta especial e disporía de moitos privilexios.

Fixen o posíbel por manter un rictus educado, mais non puiden deixar de volver argumentar a miña negativa a aceptar un produto bancario que eu non solicitara confirmando que eu non acreditaba na necesidade de recibir privilexios, senón na importancia de ser respectada nos meus dereitos.

A traballadora da entidade bancaria entendeu a claridade da miña resposta afirmándoa cunha mirada baixa e unha cordial despedida.

Privilexios e dereitos semellan rozaren na pel dalgunhas persoas até pro(mov)eren a máis absoluta confusión, iso si, sempre interesada de parte.

A historia confirma o elevado custe da consecución de dereitos, mesmo con sangue de vidas derramadas, esquecido nun presente, que alguén teima en converter en analfabeto ou cando menos amnésico, e que chega para ficar, camuflado nunha inocua perda de dereitos, mais xustificada como unha natural e xenerosa renuncia de privilexios. Mesmo apelando, como non!, á liberdade, esa palabra cada día máis escoradamente polisémica que, tamén, semella ser privilexio interpretativo dunha minoría exercido sobre o pseudodereito dunha maioría.

E de aí a nacer en nós o sentimento de insolidariedade ou culpabilidade só se traza un camiño tan curto como hipocritamente ermo en que os dereitos, fóra de seren abrigados cobertores, se converten en fríos espidos ao ventimperio.

Como puiden eu aceptar gozar do meu recente descanso vacacional estival discretamente e non renunciar a el publicamente como fixo a presidenta da Comunidade de Madrid, Cristina Cifuentes, alegando que, malia ser un dereito da clase traballadora, este debe ser unha alternativa voluntaria.

Como puiden aceptar no seu día gozar da baixa maternal sen pensalo dúas veces, ou nunha única dose de sentidiño cando menos, como fixo no seu día Soraya Sáenz de Santamaría ou Susana Díaz, alegando as obrigas laborais propias da súa importante representación pública?

Se cadra ao primeiro caso cumpría lembrarlle que o recoñecido dereito ao traballo na actualidade está ben lonxe de estar garantido para nin tan sequera poder exercer liberdades de escolla, convertidas nun inalcanzábel privilexio.

E no segundo podería ser acaído valorar o dereito á saúde e coidado do corpo e mente da muller despois do parto, unha obriga de seis semanas, e que, dado que maternidade e paternidade camiñan da man, é posíbel ceder unha parte dese permiso ao pai, por aquilo de atender á semántica completa propia dun espírito conciliador e corresponsábel da crianza ao pé da letra.

Evidentemente, as actuacións de quen detenta a representación pública sedimentan un pouso social moito máis profundo das que calquera usuaria anónima que actúa conforme a normativa común e democrática. A súa visibilidade é maior e o efecto das súas actuacións tamén, para ben e para mal.

Construír dereitos é avanzar en igualdade colectiva. A infravaloración dos primeiros conleva inacción e avance da desigualdade social no seu conxunto.

Alma que vas fuxindo de ti mesma, que buscas, insensata nas demais?, anticipou Rosalía de Castro.

Fica só por pensar que os dereitos da clase traballadora, coma os das mulleres ou das linguas, non son de primeira ou simplemente son aparentes titulares de prensa en que o papel terma do que lle poñen ou só se asinan convenientemente en papel mollado.

E índomos á raíz batemos coa realidade escura en que fomos sometidas na última década e onde precisamos activas todas as luces de longo alcance, tal e como lemos en Simone de Beauvoir:

Nunca se esqueza de que basta unha crise política, económica ou relixiosa para que os dereitos das mulleres sexan cuestionados. Eses dereitos non son permanentes. Vostede terá que se manter vixiante durante toda a súa vida.

Entrevista a Luz Pozo Garza: “Sen poesía non podería vivir”

Entrevista a Luz Pozo Garza, publicada orixinalmente no Sermos Galiza número 169, o 29 de outubro de 2015.

-A túa primeira luz foi Ribadeo en 1922. Que evoca este lugar da Mariña lucense para ti?

-Ribadeo é o paraíso perdido e recobrado. Perdido porque tiven que partir del aos sete anos e recobrado porque, a pesar de me ir tan nova e non volver vivir alí, sempre me quixeron moito, sempre estivo moita xente pendente de min, do meu traballo, da miña escrita. Conservo lembranzas moi nítidas como a forza do mar, o ruído do tren, un cabaliño de cartón pedra ou a construción de casas modernistas. Tamén lembro a gran perda que supuxo a queima das bibliotecas da casa, unha de meu pai e outra de miña nai.

-Como evoluíu a túa relación coa vila natal?

-Dionisio Gamallo Fierros foi o fío condutor. Dionisio era algo máis vello ca min, as nosas familias eran amigas e el tiña nun baixo unha biblioteca enorme onde alugaba libros. Cando retornei a vivir a Viveiro, á volta de Marrocos, por causa da guerra, Dionisio viña visitarme, sempre me tivo moita estima desde nena, falaba de min en Ribadeo, escribía sobre min e foime introducindo na vila, no círculo social. Grazas a el nunca rompín os lazos de afecto con Ribadeo.

-Que papel tivo a familia no teu primeiro encontro coa literatura?

-A miña familia foi central, xa que na miña casa se lía moito, a lectura facía parte da vida diaria. Meu pai e miña nai eran grandes lectores. Miña nai, que era mestra, aprendeume a ler aos tres anos; era unha muller moi culta, dominaba varios idiomas e, ademais, era poeta, sobre todo en galego. Cada Nadal escribía un poema longo, de influencia sempre rosaliana, que logo se recitaba na mesa na cea de Noiteboa. Meu pai era un devorador de libros, estaba subscrito a todo, interesáballe todo. Gustábame entrar na súa biblioteca cando el non estaba na casa e ler o que alí encontraba, aínda que non fosen lecturas propias dunha nena tan pequena. El sempre me dicía que tiña que pedirlle permiso e procuraba darme as lecturas que consideraba máis propias. Na nosa familia adoitabamos escribir pequenos poemas dirixidos uns a outros como agasallo no día do aniversario, onomástica ou calquera outra celebración. A escrita e a lectura estaba totalmente integrada no noso tempo de infancia. Aínda hoxe podo recitar de memoria moitas das lecturas que aprendín na casa familiar de Ribadeo de nena.

-En Ribadeo ten lugar o teu primeiro encontro coa literatura.

-Efectivamente. A prolongación do plano familiar para min residía nese baixo con libros de Gamallo Fierros. Alí produciuse o outro encontro extrafamiliar coa literatura e coa lectura. Lembro o día que pasei por alí de volta da escola, entrei e aluguei o meu primeiro libro, Los tres mosqueteros. Pagueille un perrón, que é como en Ribadeo chamabamos ao patacón.

-Que incidencia puido ter Ribadeo na túa escrita?

-Ribadeo é o meu berce literario porque todo o que teño en min naceu de Ribadeo. A xénese de todo, tamén creativa, reside nas tres casas que habitamos, sempre en réxime de aluguer, nunca tivemos casa en propiedade. Primeiro, na casa onde nacín en San Roque; despois, nunha casa de campo en Cantalarrana, próxima ao río onde había unha luz marabillosa en que me sentía fundida coa natureza; finalmente, na última casa, máis céntrica, perto da igrexa, onde pasaba medos horribles porque alí se xuntaban as muchachas das casas e contaban contos de medo. Aí descubrín o medo.

-Precisamente en 2001 a AELG entregouche a Letra E e celebrou contigo a “Homenaxe á Escritora na súa Terra” en Ribadeo.

-Así foi. Déronme a escoller o lugar onde celebrar a homenaxe e sentín que tiña que ser Ribadeo. Moi perto da casa onde nacín chantouse un monólito cun poema que seleccionei do libro Vida secreta de Rosalía, aludindo, implicitamente, a Ribadeo e Viveiro, os meus dous espazos vivenciais. Foi un día emocionante, como se estivese nunha nube entre tanta xente amiga e querida. Sentinme moi arroupada, acompañáronme moitos amigos e moitas poetas novas, que sempre emociona. Déronme unha rúa na miña vila de nacemento e iso tamén impresiona moito.

-Que pouso de Ribadeo está na túa escrita poética?

-Ribadeo está moi presente nos meus poemas, sobre todo nos primeiros tempos. Está en todo, aínda que non o mencione explicitamente. Alí é onde coñecín o mar bravo e as primeiras visitas á praia coa miña nai e meu irmán vividas con moita emoción; o mar onde un día descubrín con sorpresa os golfiños saltando no horizonte. En Vida secreta de Rosalía está o mar de Ribadeo e as cunchiñas de Reinante. En Prometo a flor de loto reaparece, así como no propio título de Ribadeo, Ribadeo.

–Ánfora (1949) foi o primeiro poemario publicado en castelán e O paxaro na boca (1952) o terceiro, xa en galego. Como se produce a mudanza de lingua no teu proceso de evolución creativa?

-É completamente diferente para min escribir nun idioma ou noutro, mais a progresión da obra está en toda a poesía, independentemente da lingua de creación. O paxaro na boca nace grazas a Manuel María, despois do éxito de Ánfora. El mesmo escribiu críticas moi eloxiosas sobre o meu primeiro poemario. Animoume moito a escribir en galego. Dicíame que Galicia necesitaba poetas. Era boísimo, moi boa persoa. A min non se me ocorría escribir en galego porque non o falaba, mais non era para min un idioma descoñecido porque o tiña interiorizado desde a lectura de poemas de Rosalía de Castro e de Curros Enríquez (a quen admiraba meu pai). Tiña moitos poemas aprendidos de memoria. Despois de cear, todos os días liamos en voz alta e comentabamos os poemas.

–O paxaro na boca traza algunhas liñas moi presentes na túa poesía.

-É un libro de amor soñado, dedicado a quen máis tarde sería o meu home, Eduardo Moreiras. Retrata experiencias vividas en Viveiro e nel son fundamentais as xentes do mar, os mariñeiros e as mulleres que ían vender peixe á praza.

–Códice Calixtino é considerada unha obra canónica da literatura galega. Que representa para ti?

Foi un proceso creativo novo para min. Era dona dunha capacidade de relación madura, persoal e intelectualmente. Sempre tivo moi boa acollida este libro, mais eu encóntrome moito mellor con Últimas palabras / Verbas derradeiras. Síntome moito máis identificada con esa escrita porque reproduce a expresión máis íntima do meu pensamento amoroso. A percepción e recoñecemento do público e da crítica literaria ante unha obra non sempre coincide coa persoal de quen escribe. Con que poemarios teus non deixaches de te sentir identificada? Á parte dos mencionados Ánfora, Últimas palabras / Verbas derradeiras e Vida secreta de Rosalía, gustaríame destacar As arpas de Iwerddon e Medea en Corinto. Son libros nos que aínda me encontro hoxe, non os sinto pasados de moda. Unha mención especial debo facer para Sol de medianoche, publicado en 2013 e que naceu coa perda da miña neta. É o poemario máis intensamente sentido.

-En 1996 es nomeada membro numerario da RAG e ingresas coa lectura do discurso intitulado Diálogos con Rosalía. Tiña que ser Rosalía de Castro compañeira vital máis unha vez?

-Rosalía é a nosa alma mater, tiña que ser ela a que me acompañase porque como ela non hai ninguén. Hoxe temos moitas liñas poéticas, moitas vías de expresión lírica, pero no seu tempo apenas o romantismo esgotado e o naturalismo. Rosalía, con moita sensibilidade e intelixencia, abriunos moitos camiños e foi quen de se ocupar de todos os aspectos -sociais, políticos- porque todo o humano era do seu interese.

-Que é a poesía para ti?

-É a miña vida. Nacemos con ela, levámola dentro. Sen poesía non podería vivir. Aínda que non a escribas, vívela. O primeiro que fago cando me ergo é mirar pola ventá como se move o mar, como se moven as follas… a vida é poesía, os sentimentos e as emocións. Pódese ser moi feliz coa poesía.”

Con barqueira e remador

Artigo publicado no formato dixital de Sermos Galiza o 29 de outubro de 2016. A versión orixinal pode verse aquí.

Estes días pasados, a Illa de San Simón volveu converterse en espazo alegórico e cómplice para as palabras con memoria, arroupadas en película versificada ao redor do V Obradoiro Internacional de Tradución Poética.

Esta experiencia de intercambio creativo entre seis poetas / tradutores de diferentes países e orixes lingüísticas ben diversas ten a súa razón última no logro dun produto poético multilingüe e integrador, pois cada poeta verterá, ao longo da semana de estadía da nosa illa lírica principal, para o seu idioma, a obra poética das outras cinco compañeiras de viaxe que rematará por percorrer todos os seus mundos literarios.

Para alén dos traballos directos cos vimbios da palabra en cadanseu traxe persoal, as seis poetas ofreceron tres recitais abertos ao público para gozar ao vivo do seu labor creativo.

Tiven a inmensa fortuna de asistir ao primeiro deles, celebrado en Pontevedra o mércores 19 de outubro, e participar en nome e representación da AELG.

Na Casa da Luz da Boa Vila coñecín a impecábel sintonía que vibraba entre o croata Damir Sodan, a venezolana Miriam Reyes, o estoniano Igor Kotjuh, a búlgara Tsvetanka Elenkova, o ucraíno Ostap Slyvynsky e a galega Dores Tembrás.

Con orgullo deilles a benvida a Galiza, a esta terra nada para ser testemuñada alén mar tamén a través da literatura, entre cobras ben trobadas que nos cantaron para o mundo, xa aló nos finais do século XII.

Benvida tamén a Pontevedra, cidade de pontes abertas a toda viaxe de ida e volta, arroupada na humanidade recuperada para a vida cotiá nas súas rúas e prazas, vivas no balbordo da conversa adulta e infantil, no berce da irrenunciábel fertilidade das palabras.

Benvida á aperta da Praza da Verdura, invocadora da esencia plural, á Casa da Luz, ágora de veciñanza, ronsel que imanta, máis un ano, e xa van cinco!, o alto valor colectivo das palabras libres, as que viven sen fronteiras de seu, contornadas ao redor deste evento agardado, nos días de estrea dun outono algo preguiceiro, con Pontevedra como epicentro hospitalario.

Este recital plurilingüe, enmarcado dentro do ambicioso e consolidado proxecto Con barqueira e remador. V Obradoiro Internacional de Tradución Poética, soñado e coordinado a pulso pola poeta e dinamizadora cultural Yolanda Castaño, renovou nesta edición a súa vontade de evento poético plural, colectivo, aberto e partillado en mancomún; os nosos versos canda os seus, da man, latexando na melodía multifonética dun mesmo corazón, versos catalizadores de prosodias, sintaxes e gramáticas que só deben resultar lonxanas, distantes, afastadas, en apenas frías medicións quilométricas, mais non nos nosos sentires emocionais que son certeiramente comúns.

Sabemos que a morfoloxía das palabras non é unha gaiola que encerre a súa polisemia nunha única e hermética etiqueta nominal para cada un dos nosos códigos lingüísticos. Antes ben, o oficio da tradución abríganos felizmente coa esencia doutras linguas e linguaxes, convidándonos a pronunciar e interpretar o fondo dunha forma literaria que, sen a súa mediación, ficaría preso no cuarto dos silencios orfos.

O pulso da escrita multiplícase no tan difícil como preciso e irrenunciábel reto da práctica tradutora.

O lector ideal é o tradutor. É quen de esmiuzar un texto, retirarlle a pel, cortalo ata a medula, seguir cada arteria e cada vea e, logo, poñer en pé un novo ser vivinte, di Alberto Manguel.

Permitídeme que traia para aquí dúas novas recentes no sistema literario galego que teñen a tradución como eixo cohesionador deste corpo vivinte que é a literatura galega.

Recentemente, soubemos da tradución dun dos poemarios da nosa escritora galega fundacional, da voz aínda non superada e fonte limpa á que sentimos preciso voltar, malia pertencer ao século XIX: Rosalía de Castro. As Follas Novas rosalianas voan canda os ventos anglófonos grazas ao maxisterio da poeta canadiana Erin Moure e o compromiso editorial de SmallStations.

Asemade, Marta Dahlgren, profesora sueca asentada en Galiza, toma o noso sotaque e a nosa fisionomía verbal para darlle nova voz á novela Kallokaina, escrita orixinariamente na súa lingua propia, o sueco, agora édita en tradución para o galego na editorial Hugin e Munin e recoñecida co Premio Plácido Castro de Tradución.

Canto acertou o Premio Nobel portugués, José Saramago, ao nos lembrar que os escritores fan a literatura nacional e os tradutores fan a literatura universal.

Neste camiño bidireccional de convivio universal é por onde queremos transitar, tamén desde a AELG, cos vimbios dunha lingua madura afeita a tecer e destecer, a quebrar espellos minguadores, a evitar complexos negacionistas, a superar devalos, mais tamén a nunca renunciar ao trazado de novos horizontes para a nosa lingua, para a nosa literatura, para a nosa cultura propia que de seu naceu con vocación internacionalizadora.

A arte de traducir consiste en non permitir que se perda nada, asevera Marguerite Yourcenar.

Non permitiremos que se perda nada!

Benvidas poetas, tradutoras, a este lugar que quixo ser de encontro nos afectos e nas palabras! Que quixo ser tamén o voso cuarto propio, a vosa casa!

Rosalía de Castro, da libraría á rúa

Artigo publicado na versión dixital de Sermos Galiza o 1 de decembro de 2014. O artigo orixinal pode ser consultado aquí.

O 28 de novembro celébrase o Día das Librarías, eses espazos ágora que nos axudan a aprender a ler en liberdade entre liñas ou versos encabalgados, desde as marxes, en branco e negro ou con iconografía ilustradora multicor.

Seguramente haberá quen por estas liñas pasee hoxe que, coma min, non percibiu ningunha alerta ante tal ocasión no seu arredor nin nos medios de comunicación, especialmente neses que nos informan de todo menos do que verdadeiramente acontece ao pé de nós. Nin tan sequera soubemos dun comunicado oficial que aproveitase os titulares que a efemérede ofrecía para presentar, como é a moda, paquetes de medidas de impulso para estas pequenas empresas familiares, na súa maioría, que están a sofrer a crise económica e, sobre todo, a crise de valores éticos e culturais.

Pola contra, con certeza, si batemos en todas as direccións con outra recén inventada efemérede, ese hiperanunciado consumista Black Friday, un novo chanzo na estranguladora moda colonizadora ianqui que nos segue a invadir e agardemos que a non educar no caos e na barbarie hooligan que xa está a caracterizar o afán ultracomprador da xornada no mundo anglosaxón. Non quero imaxinar unha parte da opinión pública se a campaña de estimulación de compras se chamase Venres Negro…

Mais contornemos este novo carimbo exterior Made in… para retomar o debate interior sobre a atención ao noso Día das Librarías.

Porque o teórico apoio indisociábel ao libro e á lectura ou o que é o mesmo, ao ensanchamento formativo cultural da sociedade galega, estase a medir na práctica diaria no progresivo reconto de librarías que pechan ou minguan significativamente a súa oferta ao público; no continuado descenso do número de publicacións que restrinxen a divulgación de obras diversas que enriquezan a construción do canon actual; na sinatura de certificados de defunción de premios literarios; na renuncia á aposta retroalimentadora entre sistemas literarios que, como unha oportunidade, ofrece a tradución; na redución de investimentos para a actualización dos catálogos de fondos das bibliotecas públicas ou no afogamento económico de asociacións, colectivos e institucións que desenvolven o seu traballo responsábel vinculado directamente co libro e a lectura.

Sen esquecer a teimosa invisibilidade social da palabra, imaxe e traballo de escrita de autoras e autores galegos na radio e na televisión pública en horarios populares, privados de merecidos planos e tempos que dean conta de quen recrea os nosos soños a través doutras vidas.

Este mapamundi carencial que preside hoxe o mundo do libro e da lectura contrasta co alto valor resistente das persoas creadoras, dinamizadoras, mediadoras e demandantes que seguen a procurar novos espazos e métodos alternativos para nos achegaren a palabra necesitada sempre de construír corpo e músculo colectivo.

E para quen custe de acreditar ou, á procura da fe humanista perdida, precise probas testemuñais, non terá máis que deter unha ollada atenta na ampla e diversa programación do vindeiro Culturgal en que se poderá achar máis de unha proposta cultural atraente para todo tipo de público entre un suculento menú servido en clave de debate, musical, literaria, audiovisual, formativa, gastronómica…

Con todo, comezabamos esta periódica relación articulista co paciente lectorado no recente Día das Librarías e por aí debemos continuar o fío argumental, para compartillar a nosa alegría e satisfacción ao comprobar que a Consellaría de Cultura e Educación, no acto de presentación do Calendario do Libro e da Lectura 2015, recupera a celebración do 24 de febreiro como o Día de Rosalía de Castro, inexplicábel e inxustificadamente eliminado deste calendario en 2014.

Benvida sexa sempre a xusta e necesaria rectificación, nomeadamente por parte de quen debe dar exemplo de respecto máximo polo patrimonio cultural dun pobo.

O obxectivo que di presidir a publicación e distribución deste Calendario do Libro e da Lectura é recoller “datas e efemérides vinculadas ao libro e á literatura galega co fin de poñelas en valor e animar os diferentes colectivos sociais a sumárense con actividades a estas celebracións”.

Para alén de ser Rosalía de Castro autora fundacional da literatura galega contemporánea, a sociedade tena convertido na máis representativa escritora de noso, pois o binomio Rosalía-pobo é firme desde o coñecemento e o entendemento mutuo.

Desde o ano 2011 a AELG vén celebrando o 24 de febreiro, data do nacemento da autora, como o Día de Rosalía, organizando actos propios, mais sobre todo promovendo aqueloutros en que a participación activa da cidadanía é o auténtico motor de reencontro e homenaxe coa nosa poeta nacional.

Emprender e apoiar lecturas públicas da obra rosaliana, convidar ao agasallo dun libro en galego e unha flor, colaborar con colectivos socioculturais e veciñais, librarías e bibliotecas, para a celebración de actividades que volvan ao presente o pensamento e a palabra da poeta; propór aos concellos e deputacións a aprobación dunha moción de apoio ao Día de Rosalía con compromiso de realización de actividades que contribúan a ensanchar o coñecemento da súa obra ou implicar os centros de ensino do país para construír unha didáctica rosaliana actual, a través do audiovisual, a música ou o graffiti, foron algúns dos obxectivos conseguidos que se converteron en azos ilusionantes para continuar a favorecer o reencontro cunha autora que, con plena conciencia, procurou o inicio da restauración do uso escrito do noso idioma e o final de séculos de desprestixio, silencio e esquecemento.

A ampla receptividade e implicación institucional e colectiva que nos últimos anos a sociedade galega veu demostrando cara esta data, así como a constatación da ilusión coa que a cidadanía acolleu o Día de Rosalía con certeza ten sido unha petición clamorosa para a xusta e merecida restauración desta efemérede cultural que tanto nos abriga como pobo con orgullo e vontade de futuro.